पहिरो र विज्ञको बिगबिगी, छैन रोकथाम र सचेतना !

काठमाडौं । प्रभावको आधारमा पहिरो पूर्वसूचना प्रणालीको विकास गर्नुपर्नेमा विज्ञहरूले जोड दिएका छन् । शनिवार धादिङको धुनिबेंसी नगरपालिकामा भूप्रविधि समाज नेपाल (नेपाल जियोटेक्निकल सोसाइटी, एनजीएस) ले आफ्नो ३० औँ वार्षिकोत्सवको अवसरमा आयोजना गरेको ‘पहिरो जोखिम व्यवस्थापन: बुझाई, मनन र कार्यान्वयन’ नामक सचेतना अभियान कार्यक्रममा बोल्दै विज्ञहरूले यस्तो बताएका हुन् ।

बिहानी सत्रको कार्यक्रममा विज्ञहरूले नेपालमा पहिरोका कारण बर्सेनी तीन सय जना नेपालीहरूको अनाहकमा ज्यान गुमाइरहेको भएपनि सरकारले आवश्यक चासो नदेखाएको गुनासो गरे । उनीहरूले  पहिरो पीडित र पहिरो विज्ञबिच ठुलो दूरी रहेको, मुलुकभरका पहिरोको एकीकृत नक्सा नभएको एवं स्थानीय एवं प्राविधिक ज्ञानबिचको अलमलले पहिरो जोखिम बर्सेनी बढ्दै गएको र जनताले अगणित क्षति व्यहोर्नु परिरहेको बताए । पहिरो रोकथाम र न्यूनीकरणका लागि सरकारले गर्ने विकासे आयोजनाहरूमा पनि निर्माणपूर्व नै पहिरोको जोखिमबारे आवश्यक ध्यान दिन अत्यावश्यक भएको उनीहरूले बताए । विज्ञहरूले डोजरे विकासका कारण पहिरो आमन्त्रण गर्ने काम भइरहेको जिकिर गरे  ।

कार्यक्रममा बोल्दै राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका प्रमुख कार्यकारी निर्देशक अनिल पोखरेलले सरकारले अहिले जोखिम नक्शांकन गरेर पूर्वसूचना प्रणालीको विकास गरिएको बताए । उनले अहिले प्राधिकरणको तर्फबाट पहिरोबाट हुने क्षति कम गर्न पहिरो पूर्वसूचना प्रणालीको विकास गरिएको बताए । पहिरो पूर्वसूचना प्रणाली देशभरका १४ वटा जिल्लाहरूमा अहिले सञ्चालन भइरहेको र आगामी दिन अझै बिस्तार हुने उनले बताए । उनले भूकम्पको पूर्वसूचना प्रणाली सहज हुने भएपनि पहिरो कठिन हुने गरेको अनुभव सुनाए । उनले यस वर्ष ‘अभोभ एभ्रेज’ वर्षा हुने बताउँदै पहिरोको पूर्वतयारीको कार्य थालनी गर्नुपर्ने समेत बताए । बाढी पहिरोबाट घर र मानिसमा हुने क्षति (लस मोडलिङ) लाई आर्थिक रूपमा रक्षावरण गर्नेगरी बीमा पोलिसी निर्माण गर्नतर्फ पनि आफूहरू अग्रसर रहेको उनले सुनाए ।

यसैगरी, कार्यक्रममा विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन विज्ञ डा. गङ्गालाल तुलाधरले सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय सरकारले कुल वार्षिक बजेटको ५ प्रतिशत बजेट हरेक जोखिम न्यूनीकरण र व्यवस्थापनका लागि छुट्याउनुपर्ने माग गरेको भएपनि सरकारले आफ्नो काम होइन भन्ने हिसाबले बेवास्ता गरिरहेको बताए । उनले कामप्रतिको दायित्व कम र कामलाई प्राथमिकतामा नराख्ने चलनले वर्षमा विपद्का कारण मानिसहरू मरिरहेको बाध्यता रहेको बताए । “हरेक सरकार अधिकारले सम्पन्न छन् तर कार्यान्वयन क्षमतामा नैतिक रूपमै खडेरी देखिन्छ”, उनले अगाडि भने, “पहिरो सम्बन्धी जनचेतना अभियानको रूपमा अगाडि लैजानुपर्छ, जो राजनैतिक दलदेखि सबै सरकारी निकायहरूले सुरु गर्न सक्छन् ।” डा. तुलाधरले पहिरो र भूकम्प मात्रै नभई वन डढेलो लगायतका विपद्जन्य घटनाहरू बढिरहेकाले  सो सम्बन्धमा पनि शिक्षक, विद्यार्थी, आमजनता, प्राविधिक सरह नै राजनैतिक दल जिम्मेवार बन्न आवश्यक रहेको औँल्याए ।

कार्यक्रममा बोल्दै एनसेटका अध्यक्ष इन्जिनियर डाक्टर आमोदमणि दीक्षितले पहिरोको प्रत्यक्ष असर अर्बौँ रुपैयाँ रहेको र अप्रत्यक्ष असर धेरै रहेको बताए । भूकम्पविद् समेत रहेका दीक्षितले मुलुकको अर्थतन्त्रमा पहिरोको बिगबिगीका कारण मुलुकले ठुलो सङ्कट व्यहोरिरहेको बताए । “नेपालमा पहिरोको पनि बिगबिगी छ, प्राविधिकको पनि बिगबिगी छ तर, पहिरोलाई कसरी न्यूनीकरण गर्ने भन्नेबारेमा पीडितहरू समक्ष सचेतना पुर्‍याउन कठिन बनिरहेको छ”, उनले अगाडि भने, “पहिरो पीडित र पहिरो ज्ञानीहरू बिच ठुलो दूरी छ । जहाँ ज्ञान छ, त्यहाँ पहिरो छैन र जहाँ पहिरो छ, त्यहाँ ज्ञान छैन । फेरी, पहिरो सम्बन्धी डटेर लडिरहेको पुर्ख्यौली ज्ञानलाई विज्ञहरू चिन्दैनन् । हामीकहाँ यतिसम्म अवस्था छ कि, पहिरो पीडितलाई सम्मिलित नगराई निर्णय भइरहेका छन् । जसकारण हामीले पहिरोको वास्तविक हल पाउन सकिरहेका छैनौँ ।” ‘म जान्दछु, तपाई जान्नुहुन्न’ भन्दा पनि ‘हामी दुवै मिलेर जानौँ’ भन्न भावनाको विकास भएमा मात्रै पहिरोसँग आमजनता र सरकार एकसाथ लड्न सक्ने बताए ।

उनले ग्याविन वाल लगाउँदा पहिरोबाट जोगिन्छ भन्ने गलत कुराको प्रचार गरि त्यसैमा अनावश्यक पैसा लगाउने कार्य भइरहेको एवं वाल लगाउँदैमा पहिरो नरोकिने दाबी गरे । उनले पहिरो व्यवस्थापन प्राविधिक पक्ष रहेकाले र यसको प्रभाव सामाजिक रहेकाले सरकारले पहिरोको बहुआयामलाई बुझ्नुपर्ने बताए । डा, दीक्षितले नेपालसँग पहिरो व्यवस्थापन एवं न्यूनीकरणका आर्थिक कठिनाइ भएतापनि अनुशासनको अभाव भएको बताए । “पहिरोसँग लड्न पैसा भन्दा पनि मन, मुटु चाहिन्छ, जो हामीसँग छैन”, उनले भने ।

यसैगरी, प्रा. डा. नेत्रप्रकाश भण्डारीले पानी र पहाड भएपछि पहिरो जाने बताउँदै बाटोको वरपर मात्रै पहिरो जाने भन्ने गलत भाष्य सिर्जना भइरहेको बताए । उनले पहिरोको जोखिम कुन ठाउँमा छ र कुन ठाउँमा छैन भन्नेबारेमा जनस्तरमा ज्ञान पुर्‍याउन आवश्यक रहेको औँल्याए । आफू बस्ने ठाउँ जोखिममा छ वा छैन भन्नेबारेमा सबैले जानकारी पाउनु अनिवार्य भएको समेत बताए ।

कार्यक्रममा बोल्दै विपद् विज्ञ गोपीकृष्ण बस्यालले कुन ठाउँ, कस्तो ठाउँमा सँगसँगै कति समय अन्तरालमा पहिरो जान्छ भनेर विद्यालय, समुदाय हुँदै स्थानीय तहसम्म पहिरोबारे बुझाई व्यापक गराउनुपर्ने बताए । “स्कुल लेभलबाटै यो काम थाल्यौँ भने हामीले पहिरोबाट भइरहेका सबैखाले क्षतिमा कमी ल्याउन सक्छौँ”, उनले भने । 

यसैगरी, स्क्याफ नेपालका ठाकुरप्रसाद नेपालले मुग्लिङ-नारायाणघाट सडकखण्डको सर्भे इन्जिनियरको रूपमा काम गर्दा भर्टिकल स्लोप कटानले जोखिम निम्ताएको पाएको आफ्नो अनुभव साझा गर्दै हाल निर्माणाधीन पृथ्वी राजमार्गलाई नदी तटबाट उकास्ने काम भइरहेको बताए । “स्लोपलाई नछुने बरु रिभर साइड तिर गइरहेका छौँ । नागढुंगा- मुग्लिङ सडकखण्डमा पहिरो जोखिम कम गर्न यसो गरेका हौँ”, उनले भने । 

यसैगरी, थर्ड पोल मिडियाका नेपाल सम्पादक रमेश भुसालले हामी देशको सौन्दर्यको बखान गरिबस्ने तर आफ्नो भूगोललाई नचिन्ने महारोगले ग्रसित भएको बताए । उनले मान्छेले अन्य जनावरको तुलनामा अभूतपूर्व विकासको गति लिएको तर मति बिगारेको बताउँदै भने, “पृथ्वीको इतिहासमा यति छोटो समयमा (२५० वर्ष यता) एक डिग्री तापक्रम बढाएका छौँ, जुन यसअघि कुनै पनि जातिले गरेको थिएन । जुन तहमा हामीले पृथ्वीको दोहन गरेका छौँ, यो डरलाग्दो छ । हामीले हाम्रो दोहन, दमन र घमन्ड रोक्न आवश्यक छ”, उनले भने  । कम दोहनसहितका विकास कार्य गरेमा मात्रै हामी सुखी हुने उनले बताए । “हामी धनीभन्दा पनि सुखी हुने दिशामा अघि बढौँ”, उनले भने । 

कार्यक्रममा बोल्दै नेकपा (एकीकृत समाजवादी) का उपाध्यक्ष तथा पूर्व मुख्यमन्त्री समेत रहेका राजेन्द्र पाण्डेले डोजरे विकास र टोलटोलमा बाटो लगेर पहिरोलाई आमन्त्रण गर्ने काम भइरहेको बताए । उनले नेताहरूले समस्या समाधान र विकासका कुराहरूमा आवश्यक चासो ध्यान दिन नसक्दा पनि  समस्या  यथावत् रहेको समेत बताए । “यहाँ म आज पहिरो रोकथाम सम्बन्धी कार्यक्रममा आएको छु, एकछिनपछि पहिरो निम्ताउने सडक उद्घाटन समारोहमा पुगिरहेको हुन्छु । हामीमा नै व्यापक समस्या छ”, उनले भने ।

धादिङको सांसद समेत रहेका पाण्डेले विकासका नाममा जथाभाबी डोजर लगाउने काम तत्काल रोक्नु पर्ने माग राखे ।  विकासे निर्माणका योजनाहरू थाल्नुअघि ती स्थानहरू पहिरो लगायतका विपद्का हिसाबले कत्तिको जोखिम छ भन्ने कुराको अध्ययन गरि सो को निराकरण गर्न आवश्यक रहेको उनले बताए । पुरानै पाराले जथाभाबी गरे पहिरो क्षति थामिनसक्नु हुने बताए । उनले हरेक विकास निर्माणका कार्यमा वातावरण संरक्षणलाई प्राथमिकीकरण एवं प्रमुख महत्त्व दिनुपर्ने दायित्व रहेको बताए । विपद् न्यूनीकरणका लागि सचेत गराउने काम कम हुँदा पनि समस्या बढिरहेकाले सचेतनाका कामहरू राज्यका तीन तहका सरकारहरूले गाउँ—गाउँ पुर्‍याउनु पर्नेमा जोड दिए । साथै, उनले पहिरो जोखिमसम्बन्धी पाठ्यक्रम तयार गर्न र त्यसलाई विद्यार्थीसम्म पुर्‍याउन आफूले नीतिगत पहल थाल्ने बताए ।

कार्यक्रमको अध्यक्ष एवं धुनिबेंसी नगरपालिकाका प्रमुख बालकृष्ण आचार्यले नागरिकका अनेकन् समस्या  प्रत्यक्ष देख्ने, सुन्ने र अनुभूति गर्ने सरकारका रूपमा स्थानीय सरकार भएपनि स्थानीय सरकार नै धेरै समस्या रहेको बताए । उनले स्थानीय सरकारको अप्ठ्यारो बुझ्ने सरकार केन्द्रमा बन्न नसकेकाले स्थानीय सरकार समस्या परिरहेको उनले बताए  । उनले केन्द्रले स्थानीय सरकारलाई पठाउने जम्मा १२ प्रतिशत बजेटमा पनि अनेकन् बहानबाट आर्थिक वर्षको अन्तिममा आएर काट्ने कार्यले स्थानीय जनप्रतिनिधिलाई समस्यामा पार्ने काम गरेको बताए । उनले पहिरो लगायतका विपद् व्यवस्थापन, न्यूनीकरण, नियन्त्रण, उद्धार र राहतमा केन्द्रीय सरकारले खासै काम नगरेको दाबी गरे । 

मेयर आचार्यले केन्द्र सरकारले स्थानीय सरकारसँग समन्वयको पहल गर्न आवश्यक नठानिरहेको बताए । केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारबिच समन्वय, सहकार्य र सहअस्तित्व हुन नसक्दा कानूनमा लेखिएको कुरा पनि स्थानीय सरकारले प्राप्त र उपयोग गर्न  पाएको छैन । “एकातिर ३०० घरलाई पानी खुवाउन परिरहेको छ, अर्कोतिर पहिरोको उच्च जोखिममा रहेका पाँच घरलाई पनि बचाउनु परेको छ । केन्द्र बजेट र विज्ञ उतै लिएर बस्छ, समस्या जति हामीकहाँ छ”, उनले अगाडि भने, “हामी सिकाइ मात्रै रहेका छौँ, गरिरहेका छैनौँ ।”  

उनले पहिरो लगायतका विपद्का विज्ञहरू काठमाडौंमै रमाउने र पहिरो पीडितहरू गाउँघरमै ज्ञान नभई अनाहकमा ज्यान गुमाइरहनु पर्ने अवस्थाको अन्त्य गर्न जरुरी रहेको बताए । भूप्रविधि समाजले आफ्नो स्थापना दिवसमा काठमाडौं बाहिर निस्केर पहिरोले बढी सताइएको धुनिबेशी नगरपालिकाको विद्यालय परिसरमा आएर सचेतनामूलक कार्यक्रम राखेकोमा उनले आभार समेत व्यक्त गरे । 

नेपाल जियोटेक्निकल सोसाइटीका अध्यक्ष मन्दिप सुवेदीले सही ढङ्गले जमिनको उपयोग नगर्दा र विकास निर्माणको क्रममा लापरवाह बढ्दै गएकाले पहिरोको बारेमा व्यापक जनचेतना अभिवृद्धि गर्नका लागि बिहानी कार्यक्रम समुदायस्तरमा गरिएको बताए । पहिरोबाट बच्ने उपायबारे नमुना अभ्यास प्रदर्शनी (सिम्युलेसन)) एवं पहिरोबाट बच्न पूर्व तयारीका साधनाहरू प्रदर्शित गरिएको थियो ।