गोपाल फ्यूबा
पोङको परिचय:
तामाङ संस्कारका हरेक शुभाशुभ कार्य सुरु गर्न सगुन आवश्यक पर्दछ । सगुन भन्नाले साइत वा शुभ साइतको लागि गरिने प्रार्थना हो । यस बेलामा ‘छ्योत’ भनेर फलाक्ने गरिन्छ । सगुनको रूपमा ‘दुच्चे’ राखिन्छ । दुच्चे अमृतलः खइरम स्वहाः भनेकाले सगुनमा राखिने दुच्चे अमृत सरह मान्ने गरिन्छ ।
तामाङ संस्कार/संस्कृतिमा शुद्ध अन्नमा पवित्र जडीबुटी मिसाएर विशेष विधि प्रयोग गरी बनाएका हुनाले बप (जाँड) लाई पवित्र र शुद्ध मान्ने गरिन्छ । त्यही सगुन राख्न ‘पोङ’को आवश्यकता पर्दछ । पोङमा राखिएको सगुनलाई चेन्तेरे (पाती) ले छ्योत गरेपछि शुभाशुभ कार्यक्रमको थालनी गर्दछ । बिना सगुन कार्यक्रम थालनी गरेमा अशुभ हुन्छ भन्ने तामाङ मान्यता रहेको पाइन्छ ।
पोङ दारको काठबाट निर्माण गरिन्छ । पोङमा पित्तलको ‘जाप’ पनि लगाउने चलन हुन्छ । यसको काँधदेखि सानो बनाउँदै घाटी निकालिन्छ र मुख भने तल्लो भाग बराबर बनाइन्छ । घाटीमा डोरीले बाँधेर झुन्ड्याउने गरिन्छ । संस्कार अनुसार घिउ, माला वा खादा लगाई दिएर पोङलाई सजाउने गरिन्छ । स्थान विशेषमा माटोको पोङ पनि प्रचलनमा रहेको पाइन्छ । अचेल रबर, स्टिल वा सिसाको पनि प्रयोगमा ल्याएको पाइन्छ । काठ वा माटोबाट निर्माण गर्ने जनशक्ति नहुनु र सबैलाई सजिलो हुने भएकोले अन्य किसिमका बोतललाई पोङको रूपमा प्रयोग गरिरहेको पाइन्छ । जुन सुहाएको देखिँदैन ।
दारको काठबाट बनाएर बजारमा बेच्न राखिएका मोही पार्ने ठेकी, पोङमा दही हालियो भने त्यो ठेकी हुन् जान्छ
सगुन पोङलाई लम, बोम्पो, लम्बु, सङतुङ, व्हाइ पोम्पो जस्ता तामाङ संस्कार सम्पन्न गर्न बोलाइने जो कसैले छ्योत्पा गरिन्छ । छ्योत्पा गर्दा स्थानीय सांसारिक देव देवी, सिमे भूमे, न्याता स्ह्प्तिा, नाग नागिनी, ज्योहो ज्योमो, दिम ल्ह, स ल्ह, गङ ल्ह, स्योङ ल्ह, नम्स ल्ह लगायत अन्य कतिपय शक्तिहरूलाई पुकार गर्नु पर्दछ । सह्रीग्रङ्प (विशेष स्थानहरूको स्तुति) गरेर सगुन छ्योत्पा गरी उपस्थित सबैले बाँडीचुडी अमृतको रूपमा ग्रहण गर्ने गरिन्छ ।
पोङ विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । यसलाई अनेक प्रकारले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ । यहाँ आकार र प्रयोजनको हिसाबले मात्र पोङको वर्गीकरण गर्ने प्रयास गरिएको छ । आकारको आधारमा तिन प्रकारका पोङ हुन्छन् भने प्रयोजनको आधारमा बाह्र प्रकारका पोङको प्रयोग गरिएको पाइन्छ ।
आकारको आधारमा पोङको प्रकारहरू
पोङ साना, मध्यम र ठूलो आकारका पाइन्छन् ।
जिता पोङ: सबैभन्दा सानो पोङलाई जिता पोङ वा छ्याग पोङ वा ढ्याक पोङ भन्ने गरिन्छ । पोङ प्रचलनमा आउँदाको समयमा एक ढ्याक मूल्य बराबरको दुच्चे अट्ने भएकाले यसलाई ढ्याक पोङ भनिएको हुन सक्छ ।
अन पोङ: मध्यम खालको पोङलाई अन पोङ भनिन्छ । यसलाई मन पोङ पनि भनिन्छ । एक आना रुपैयाँमा पाइने एक माना दुच्चे राख्न मिल्ने भएकाले यसको नामकरण अन पोङ वा मन पोङ राखिएको सहज अनुमान गर्न सकिन्छ ।
चे पोङ: सबैभन्दा ठूलो पोङलाई चे पोङ वा पाथी पोङ भनिन्छ । यसमा एक पाथी सगुन अट्ने हुन्छ । अचेल पाथीभन्दा धेरै अट्ने पोङहरू पनि देख्नमा पाइन्छ तर ती एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सार्न असजिलो भएको देखिन्छ ।
प्रयोजनको आधारमा पोङको प्रकारहरू
प्रयोजनको आधारमा विभिन्न प्रकारका पोङ प्रचलनमा आएका छन् । प्रत्यक्ष अवलोकन र अध्ययनको क्रममा अहिले सम्म प्रयोजनमूलक बाह्र प्रकारका पोङ हुने गरेको भेटिएको छ । ती बाह्रवटा पोङहरू कस्र्योल पोङ, डिप्छ्याङ पोङ, स्ह्यल्कर पोङ, दुछ्यङ पोङ, ग्रेछ्यङ पोङ, न्हङछ्यङ पोङ, डिछ्यङ पोङ, लपछ्यङ पोङ, प्रसल्बा पोङ, कुल्छ्यङ पोङ, वङते पोङ र स्ह्यङते पोङ हुन् ।
१. कस्र्योल पोङ
कुनै शुभ सगुनको रूपमा राखिने पोङ नै कस्र्योल पोङ हो । कर भनेको सेतो वा पवित्र भन्ने अर्थ लाग्दछ । त्यसैले कर (पवित्र) र ज्योल (मिलजुल, घुलमिल) मिलेर करज्योल पनि भन्ने गरिन्छ । लम, बोम्पोहरू तीर्थस्थलमा जाँदा वा फर्कँदा वा आफन्तलाई स्वागत गर्दा राखिने सगुनलाई कस्र्योल पोङ भनिन्छ ।
२. डिप्छ्याङ पोङ
तामाङ संस्कारमा जन्म र मरणलाई अशुद्ध मान्ने गरिन्छ । अशुद्धीलाई तन्त्र, मन्त्र र प्रार्थना विधिद्वारा शुद्ध पार्न सकिन्छ । त्यसैले जन्म र मरणको डिप (अशुद्धी) लाई चोख्याउन राखिने सगुनलाई डिपछ्याङ पोङ भनिन्छ । मरणको समयमा जुठो फुकाउने पोङलाई डिपछ्याङ पोङ वा चत चपे पोङ भनिन्छ ।
३. स्ह्यल्कर पोङ
स्ह्यल भनेको मुहार र कर भनेको सेतो, उज्यालो, सफा, पवित्र भन्ने अर्थ लाग्दछ । त्यसैले शुभ कार्यमा मुहार उज्यालो पार्न राखिने सगुनलाई स्ह्यलकर पोङ भन्ने गरिन्छ । खासगरी दुलही माग्न जाँदा छाडिने पोङलाई स्ह्लकर भनिने आम बुझाइ छ । तर, कुनै कार्य गर्न वा नगर्न अनुरोधका लागि राखिने सगुनलाई स्ह्लकर पोङ भन्ने गरिन्छ ।
४. दूछ्यङ पोङ
दू को अर्थ जुठो वा भार लाग्दछ । मृत्यु संस्कारको बेला लगिने पोङ नै दूछ्यङ हो । दुःख परेको बेला समवेदना प्रकट गर्न दूछ्यङ लगिदिने गर्दछन् । मृत्युको बेला, दाहसंस्कारको बेला, ग्रल वा घेवाको बेला र म्हने कुल्सी वा म्हरमेनको बेला दूछ्यङ दिने लिने प्रचलन छ ।
पोङ बोकेकी महिला, तस्बीर : Kathryn Holmberg, David
५. ग्रेछ्यङ पोङ
छलफल आयोजना गर्दा राखिने पोङलाई ग्रेछ्याङ भनिन्छ । तामाङ संस्कार संस्कृति अनुसारका कुनै कार्यक्रम आयोजना गर्नु पूर्व अच्योन, अननेनच्योन, अस्यङदुङ लगायत सो कार्य सम्पन्न आवश्यक पर्ने लम, बोम्पो, म्हाकोला आदिसँग सल्लाह गर्नुपर्दछ । निम्तालुहरूको संख्या निर्धारण, संस्कारको किटानी (सानो वा ठूलो) भएपछि आवश्यक सरसामानको तयारी गर्नको लागि छलफल आयोजना गरिन्छ । यस अवसरमा प्रयोग गरिने पोङ नै ग्रेछ्याङ हो ।
६. न्हङछ्यङ पोङ,
तामाङ संस्कारमा अस्यङदुङ, अननेन्च्योन र अच्योनको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । उनीहरूको सहमति र उपस्थिति बिना संस्कार अपूर्ण हुन जान्छ । संस्कार कार्य पूरा गरिदिने नजिकका मावली, दाजुभाइ र दिदीबहिनीलाई दिइने पोङलाई न्हङछ्यङ भनिन्छ । यसलाई न्हङस्यङ यानेकी भित्री चलाउने सगुनको रूपमा पनि प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । निम्ताको रूपमा यही पोङको जाँड वा रक्सी प्रचलनमा ल्याउने गरिन्छ ।
७. डिछ्यङ पोङ
तामाङ भाषामा डिप भनेको मिल्नु वा सहमत हुनु हो । स्वभाविकरुपमा एक आपसमय मनोमालिन्य हुन्छ तर त्यसलाई गाउँका गन्यमान्य, आफन्त समेतको सहभागितामा मिल्नु पर्दछ भन्ने मान्यता रहिआएको छ । यदि कसैलाई मर्का परेकये छ भने आपसी सहमतिमा क्षतिपूर्ति भराएर मेलमिलाप गराउने तामाङ न्याय प्रणाली रहिआएको छ । कुनै पनि विषयमा कुरा मिलेको वा सहमति भएको अवस्थामा गरिने सगुन वा छ्याङलाई डिछ्यङ पोङ भनिन्छ ।
८. लपछ्यङ पोङ
काम कुरा सिद्धिएपछि अन्त्यमा दिइने सगुन लपछ्यङ हो । लपछ्यङ पोङ भनेको बिदाइको सगुन पनि हो । त्यस दिन वा त्यस कार्यको अन्त्यमा दिइने गरिन्छ । लपछ्यङ ग्रहण गरिरहँदा कार्य गर्दा सजिलो असजिलो, पुग नपुग, निम्तालु आए नआएको, सरसामान ऐँचो पैँचो आदि घरमुलीलाई सुनाउने गरिन्छ ।
९. प्रसल्बा पोङ
कुनै विषयमा अस्पष्ट हुन गएमा त्यसले समाज तथा परिवारमा विवादको स्थिति सिर्जना गराउँदछ । त्यसलाई स्पष्ट पार्नको लागि दिइने सगुनलाई प्रसल्बा पोङ भन्ने गरिन्छ । विषय विज्ञलाई सो पोङ दिए पछि उनले त्यस विषयमा जानकारी दिने गरिन्छ । छोराछोरीबिच अंशबारेमा विवाद हुने सम्भावना ज्यादा हुन्छ । यदि त्यस्तो अवस्था आएमा आफन्त दाजुभाइ मावली समेत जम्मा गरी सम्बन्धित विषयमा जानकारी प्रदान गर्दछ । अंश बारे मात्र होइन अन्य विषयमा पनि अस्पष्ट विषयमा प्रष्ट पारिने हुनाले यसलाई प्रसल्बा पोङ भन्ने गरिन्छ ।
१०. कुल्छ्यङ पोङ
काम अह्राउन दिइने पोङलाई कुल्छ्याङ पोङ भनिन्छ । शुभाशुभ कार्यका लागि विभिन्न जिम्मेवारी बाँडफाँड गर्नु पर्ने हुन्छ । त्यही जिम्मेवारी बाँडफाँट गरी काम जिम्मा लिएको दिएको पोङ नै कुल्छ्याङ पोङ हो । यो पोङ जिम्मा लिनु भनेको आफ्नो भागमा परेको कार्य सु सम्पन्न गर्नेछु भन्ने प्रतिबद्धता पनि हो ।
११. वङते पोङ
अन्तिम विवाह उत्सव (बोल) दिनमा बेहुलीका आमाहरूलाई दिइने पोङलाई वङते पोङ भनिन्छ । आमा वा आमाका दिदीबहिनीहरू मध्ये एक जनाले सो पोङ स्वीकार गर्दछ । त्यसैले यस पोङलाई अम वङते पोङ पनि भनिन्छ । वङते स्विकार्नेले पछि अन्य रितभात पुगेपछि कुनै एक पशुचौपाया (भेडा वा बाख्रा) दिने गर्दछ ।
१२. स्ह्यङते पोङ
तामाङ संस्कारमा मामाको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । पुरुष पक्षको मामा भन्दा स्त्री पक्षको मामा शक्तिशाली हुन्छ । स्ह्यङते पोङ पनि बेहुलीको मामाहरू मध्ये एक जनाले स्वीकार गर्दछ । यस पोङ मामालाई दिइने हुनाले अस्यङ स्ह्यङते पोङ भनिन्छ । रितभात सहित स्ह्यङते स्वीकार गरेपछि मामाले गच्छे अनुसार पशुचौपाया (गाई वा भैँसी) दिने गर्दछन् ।
पोङको महत्त्व
तामाङ संस्कार र संस्कृतिमा पोङ अनिवार्य छ । पोङ संस्कृति उहिले तामाङ पुर्खाहरूले नै चलाउँदै आएका थिए । अहिले सम्म पनि पोङ संस्कृति विद्यमान रहेको छ । कुनै कारणवश कहीँ कतै कसैलाई जानी नजानी ठेस पुर्याएको भए गल्ती महसुस गरी सगुन पोङ लाने प्रचलन रहिआएको पाइन्छ । जन्मदेखि मृत्युसम्मका सबै सामाजिक र धार्मिक संस्कारहरू तथा व्यवहारहरूमा पोङ अनिवार्य रहेको छ । त्यसैले यसको महत्त्व आजपर्यन्त रहिरहेको छ ।
अन्त्यमा, अहिले शिक्षित भनिएका जमातले पोङलाई रक्सी खन्याउने भाँडो मात्र ठानेका छन् । यो तामाङ विश्व दृष्टिकोणले हेर्दा गलत छ । किनकि पोङमा राखिने सगुन जाँड, रक्सी नै हुनु पर्छ भन्ने छैन अत्यावश्यकताको बेला पानी वा दूधले पनि अड्को फुक्दछ । पोङमा राखिने चिजलाई तन्त्र, मन्त्र, प्रार्थना र साधनाबाट अमृततुल्य बनाइन्छ त्यसैले संलग्न वा उपस्थित सबैलाई एक थोपा नै भए पनि बाँड्ने गरिन्छ । त्यहाँ राखिने नौनी घिउ पनि सबैलाई लगाइ दिइन्छ । स्थानीय देवदेवी, नागनागिनी, सिमेभूमे, न्यातास्ह्प्तिा, ज्योहोज्योमो लगायत अन्य शक्तिशाली पक्षहरूको पुकार पनि गरिने हुनाले रक्सीको भाँडो मात्र ठान्नु हुँदैन । पछिल्लो समयमा प्लास्टिकका बोतललाई पोङ ठान्ने गलत धारणा विकास भएको पाइन्छ । यसलाई रोकेर काठको पोङ नै प्रयोग गर्न प्रोत्साहन गर्नु पर्ने देखिन्छ । यसको लागि सम्बन्धित समुदाय र सरोकारवाला सबैले चासो र अगुवाइ लिन जरुरी छ ।
