गोपाल फ्यूबा
तामाङ जातिको परिचय
हिमालय पर्वतको मध्यवर्ती भूभागमा मूख्यवस्ती रहेको आधुनिक राज्यको निर्माण पूर्व स्वशासित राज्यहरु भएको गौरवशाली इतिहास बोकेको इमान्दार, स्वाभिमानी जाति नै तामाङ हो । ज्यम्पेयाङले विकास गरेको ल्हो पद्धतिलाई मान्ने, मानवीय प्राकृतिक एवं आध्यात्मिक पक्षहरुसँग भूमिको गहिरो सम्बन्ध राख्ने, बोम्पो, बौद्ध र ताम्बावादको अपूर्व सम्मिश्रणबाट बनेको संस्कार, संस्कृति मान्ने नेपालको महत्वपूर्ण आदिवासी जनजाति तामाङ हो ।
तामाङहरू मङ्गोल मूलका आदिवासी जनजाति मानिन्छन् । उनीहरूको मूल थलो गणेश हिमालको दक्षिण पाटोमा पर्ने पूर्वमा त्रिशूली र पश्चिममा बुढीगण्डकी नदी बिचको भाग हो (हागन, २०६६ : ४८) ।
तामाङहरु गौरवशाली इतिहास भएको इमान्दार र स्वाभिमानी जाति हो । मानवीय, प्राकृतिक एवं आध्यात्मिक पक्षहरुसँग स्थानीय भूमिको गहिरो सम्बन्ध रहेको विश्वास गर्दछन् । यिनिहरूको सबै प्रचलनमा स्थानीय भूगोलको प्रत्यक्ष प्रभाव परेको हुन्छ । गीत, मन्त्र समेतमा डाडा, भीर पाखा र थानहरुको स्मरण हुन्छ । नेपालका मंगोल नश्लका जनजाति तथा भोट बर्मेली भाषा समुदायहरु मध्ये तामाङ एक ठूलो समूह हो ।
तामाङहरू काठमाडौं उपत्यकालाई आफ्नो पुर्खाको आदिभूमी मान्दछन् । काठमाडौं उपत्यकाको पहाडी भेगमा तामाङहरूको घना बसोबास रहेको छ र नेपाल अधिराज्यको सबै जिल्लामा नै फैलिएको छ । तामाङ नेपालको तेस्रो ठुलो आदिवासी जनजाति हो । नेपालमा कुल जनसङ्ख्याको पाँच दशमलव आठ प्रतिशत तामाङहरू छन् । नेपाल बाहिर भारत (दार्जलिङ, सिक्किम, आसाम, नागालैन्ड), भुटान, बर्मा लगायतका देशहरूमा समेत तामाङहरू बसोबास गरेको पाइन्छ ।
बौद्धधर्म, बोम्पोवाद र ताम्बावादको अपूर्व समिश्रणबाट तामाङ संस्कार, संस्कृति, भाषा, कला, लीपि, सभ्यता र सम्पदा चलेको छ । गोरखा राज्य विस्तारपश्चात् ‘एक भाषा, एक धर्म र एक भेष’को नीति लादिएकोले अहिले हिन्दु धर्मको प्रभाव पनि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा पर्दै आएको छ । ज्यम्पेयाङले विकास गरेको ल्हो परम्परालाई जीवन पद्धति बनाउने, मञ्जुश्री संवतलाई मान्ने र चन्द्रपात्रोमा विश्वास गर्ने तथा सोही अनुरुप चन्द्रवर्षको पहिलो महिनाको पहिलो दिनलाई ल्होछार मान्ने समुदाय नै तामाङ हो । अहिले यसप्रकारको प्रचलनहरुलाई थप वैज्ञानिक बनाउँदै जाने प्रयास गरिरहेको पाइन्छ । तामाङहरुले मान्ने बौद्ध धर्म सिद्धार्थ गौतमभन्दा अघिदेखिकै हो । बोन धर्म मान्ने तामाङहरुमा पछि मात्र बौद्ध मतको प्रभाव पर्न थालेको हो । अहिले अन्य धर्म मान्ने क्रम बढेको पाइन्छ ।
सिङ्ल्हा म्हाने, तस्बीर : रोशन फ्यूबा तामाङ
तामाङ लोक विश्वास
अन्य आदिवासी जस्तै तामाङहरु पनि प्रकृतिमा निर्भर रहनछन् । प्रकृतिमा रहेका हरेक चिजको महत्व रहेको विश्वास गर्दछन् । उनीहरु दृष्य र अदृष्य शक्तिमा विश्वास गर्दछन् । बोटविरुवा, खोलानाला, पहाडपर्वत आदि सबै दृष्य चिजहरुको शक्तिमा विश्वास गर्दछन् । अदृष्य रुपमा रहेका देवी, देवता, भूत, प्रेत, पिशाच, पितृ आदिको पनि विश्वास गर्दछन् । ती विश्वासहरुको आधारमा न्यातामा वलि चढाउने र श्हिप्तामा दुध चढाउने गर्दछन् । त्यति मात्र नभई गाउँको रक्षार्थ विभिन्न पर्व आयोजना गरी गाउँलाई क्षति गर्ने गराउने शक्तिको आरधाना पनि गर्ने गर्दछन् ।
त्यो भन्दा बढी त्यस्ता क्षति गर्ने शक्तिलाई रोक्न गाउँको प्रवेशद्वार, डाडा, पाखा, दोबाटो आदिमा म्हाने पर्खाल बनाउने गरिन्छ ।
म्हाने पर्खाल
तामाङ लोक विश्वास अनुसार ठाउँ ठाउँमा म्हाने पर्खाल निर्माण गरिनु पर्दछ । जति धेरै स्थानमा म्हाने पर्खाल निर्माण गरिन्छ त्यति नै गाउँ र त्यहाँका बासिन्दाहरु सुरक्षित हुन्छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ । त्यसैले तामाङ गाउँहरुको पहिचानको रुपमा म्हाने पर्खाल रहेको हुन्छ ।
म्हाने पर्खाल निर्माण गर्दा ढुंगाको गाह्रो निर्माण गरी माथि स्तुप जस्तो बनाइन्छ । त्यस भित्र मन्त्रेर बनाइएको सोकसिङ राखिन्छ । सोकसिङलाई पञ्च धातु, पञ्चदेवको रुपमा ह्राब्ने (प्राण प्रतिष्थापन) गरेर त्यसभित्र राखिन्छ । त्यही नै त्यसको विशेष महत्व हो ।
सोकसिङमा ॐ, हुँ, टीम, री आ मन्त्र लेखेको हुन्छ (लामा, २०६१ : ६६) । तामाङहरुले मान्ने पाँचै दिशाको भगवान स्थापना गरिएकाले पनि म्हाने पर्खाललाई दाहिने पारेर घुमेमा सारा जीव जगतमा सुख शान्ति छाउँदछन् भन्ने विश्वास गरिन्छ । यस प्रकारको म्हाने पर्खाल भड्किएका आत्माको मोक्ष प्राप्तिको लागि, धर्म कमाउन निर्माण गरिन्छ । निर्माण गर्नेलाई जन्म जन्मको पाप हरण हुन्छ भन्ने विश्वास रहेको छ ।
कतिपय स्थानमा म्हन्दङको रुपमा पनि म्हाने पर्खाल निर्माण गरिएको पाइन्छ । ती स्थानहरुमा बसोबास गर्ने मानव, पशु र वनस्पतिलाई समेत सताउने पक्षलाई तन्त्र मन्त्रको सहायताले वशमा पारेर त्यस्ता म्हाने पर्खाल भित्र थुनेर राखिएको विश्वास गरिन्छ ।
म्हाने पर्खाललाई लहरै १०८ वटासम्म बनाउन सकिन्छ । ग्यरस म्हाने भनेको त्यही हो ।
म्हाने पर्खाल जस्तै देखिने दुर्सा पनि बनाइन्छ । तर त्यसमा सोकसिङ नराखी अस्तु राखिन्छ । तर कुङकर, छ्योर्तेन र म्हन्दङमा सोकसिङ अनिवार्यरुपमा राखिएको हन पर्दछ । स्हुङ राखी ह्राप्ने गरिएपछि मात्र म्हाने पर्खाल पुज्य बन्दछ ।
पिके पिकमा अवस्थित म्हाने
अन्तमा,
तामाङहरुले म्हाने पर्खाललाई सम्मानका दृष्टिले हेरिन्छ । कही म्हाने पर्खाल भेटिएमा भर गरेर खादा चढाउने गर्दछन् । म्हाने पर्खालले दुष्ट शक्तिबाट रक्षा गर्ने, सुख, शान्ति र समृद्धिको बृष्टि गर्ने, बाधा अड्चन र अपसकुन हटाउने, आयु बढाउने, पापबाट मुक्ति दिने विश्वास तामाङजनमा रहेको छ ।
