विराटनगरः एक महिनाअघि प्रदेश नम्बर १ को प्रदेश प्रहरी कार्यालयले चिनियाँ स्याउको अनधिकृत निकासीमा लाइन दिएको अभियोग लगाउँदै तीन जना प्रहरीलाई निलम्बन ग¥यो।
नेपालबाट तस्करी भएर गएको स्याउ भारतीय भूमिमा प्रहरीले पक्राउ गरेपछि प्रदेश प्रहरी कार्यालय मातहतका प्रहरीलाई निलम्बन गरेको थियो। सीमा प्रहरी चौकी भन्टाबारीका प्रमुख सई गंगा थापा, भन्टाबारी मातहतमा रहेको अस्थायी प्रहरी चौकी कोशी कटानका इन्चार्ज असई आशनारायण माझी र श्रीपुर प्रहरी चौकीका असई टेकहादुर कार्कीलाई निलम्बन गरिएको थियो।
स्याउ अवैध रुपमा भारत जाँदा तीन प्रहरी पोष्टका हाकिम कारवाही हुनु नौलो विषय थियो। पूर्वको नाकाबाट सुपारी, केराउ, छोकडा र मरिच अवैध रुपमा निकासी हुने गरेको थियो। यो कारवाहीपछि पनि स्याउ आयात गरेर विराटनगरमा राख्ने काम रोकिएको छैन्। सुपारी, केराउ, छोकडा र मरिच तेस्रो मुलुकबाट आयात गरेर भारत निकासी गर्ने हबको रुपमा चिनिएको विराटनगरमा अहिले सबैजसो कोल्डस्टोरेज स्याउले भरिएका छन्।
विराटनगर भन्सार कार्यालयका अनुसार गत आर्थिक वर्ष २०७७÷७८ मा २ अर्ब ८८ करोड ९२ लाख मूल्यको ३ करोड ४८ लाख किलो स्याउ यस नाकाबाट भित्रिएको छ। अघिल्लो आर्थिक वर्ष २०७६÷७७ मा ७९ करोड ५३ लाख मूल्यको १ करोड ३६ हजार किलो स्याउ विराटनगर नाका हुँदै आयात गरिएको थियो।
त्यस्तै, आव २०७५÷७६ मा ४४ करोड ३५ लाख मूल्यको ६१ लाख ९१ हजार किलो स्याउ विराटनगर नाकाबाट आयात गरिएको तथ्याङ्क भन्सार कार्यालयले उपलब्ध गराएको छ। स्याउ आयात गर्दा भन्सार विन्दुमा कृषि सुधार शुल्क ९ प्रतिशत र अग्रिम आयकर ५ प्रतिशत बुझाउनु पर्छ। स्याउको कारोबारमा भ्याट लाग्दैन।
विराटनगर भन्सारका सूचना अधिकृत सन्तोष यादवले साउन लागेपछि पनि स्याउ भित्रने क्रम जारी रहेको र दैनिक ५ देखि ८ कन्टेनर स्याउको आयात भइरहेको जानकारी दिए। एक कन्टनेरमा २३ हजार ७ सय २० किलो स्याउ हुन्छ । स्याउलाई रेफ्रिजरेटरयुक्त कन्टेनरमा ल्याइन्छ। नेपालमा भित्र्याउने स्याउ चीनको ल्याङताईबाट ल्याइएको हो।
साधारणतः नेपालमा धेरै परिमाणमा भित्र्याउने स्याउको विदेशी मालवस्तुको मुख्य बजार भारत नै हो। आयातकर्ताले आफूले ल्याएको वस्तु सीमा क्षेत्रका भरियालाई विक्री गर्छन्। ती भरियाले प्रहरीसितको सेटिङमा भन्सार छलेर भारतका विभिन्न स्थानमा सामान पुर्याउँछन्।
नेपालका आयातकर्ताले भारतको बजार र माग बुझेर त्यहाँ जे विदेशी सामान चाहिएको छ, त्यही वस्तुको आयात गर्छन्।
यसरी विगत ३५ वर्षयता फोटोको रिल, फोटो पेपर, छाता, घडी, बाम, रेडियो, झुलका कपडा, भेल्भेट कपडा, तयारी गार्मेन्ट, ब्ल्याङ्केट, कम्प्युटर पार्ट्स, ल्वाङ, सुकुमेल, बियरिङ, सिल्क धागो वा कपडा, सुपारी, मरिच, केराउ, छोकडा, चना, तेल लगायतका थुप्रै मालवस्तुको तस्करी भारततर्फ भइसकेको छ।
यसैबीच असारको मध्यमा नेपाल प्रहरीमा सरुवाको लहर चल्यो। प्रदेश नम्बर १ मा डिआईजी अरुणकुमार बिसी आए। त्यस्तै झापा, मोरङ र सुनसरीजस्ता भारतसित सीमा जोडिएका जिल्लामा पनि नयाँ एसपी आए।
सामान्यतया जिल्ला वा प्रदेशमा प्रहरीका नयाँ हाकिम आउनेबित्तिकै सीमा क्षेत्रको तस्करीको लाइनलाई नियन्त्रण गर्ने परम्परा छ। यसपटक त्यही भयो। प्रहरी प्रमुखको नयाँ सेट आएपछि स्याउको लाइनलाई कडा पारियो। फलतः पूर्वका कोल्ड स्टोरमा नयाँ स्याउ राख्ने ठाउँ छैन।
पहिला प्रहरीकै अधिकारीहरुको ग्रीन सिग्नलका कारण व्यापारीहरुले चीनबाट ठूलो परिमाणमा स्याउ आयात गरेका थिए। तर ती प्रहरी अधिकृतहरुको सरुवा भएर नयाँ अधिकृत आएपछि भने सेटिङमा सीमापारि पु¥याउने योजनाका साथ त्यसरी ल्याइएको स्याउ अहिले कोल्ड स्टोरेजमा थन्किएका छन्। विराटनगरका अधिकांश कोल्ड स्टोरेज यही स्याउले अहिले भरिभराउ छन्।
प्रदेश नम्बर १ को प्रहरी कार्यालयका प्रमुख डिआइजी बिसीले तस्करीको लाइनलाई सधैं कडा पार्ने बताए। ‘यो नियन्त्रण केही समयका लागि मात्र होइन’, डिआइजी बिसीले भने ‘सीमा क्षेत्रको अवैध ओसार–पसारको कार्यलाई सधैँ नियन्त्रण गरिनेछ।’
विराटनगरको रामजानकी कोल्ड स्टोरका पुरुषोत्तम धमलाले २५ सय वर्ग फिट स्याउले भरिएको बताए। धमलाका अनुसार उनको कोल्ड स्टोर गत वैशाखदेखि नयाँ स्याउ आएर भरिएको हो। अब गेडागुडी, दलहन, आलु लगायतका वस्तुलाई पनि ठाउँ दिनुपर्ने हुँदा स्याउका लागि स्थान छैन।
विराटनगरकै इस्टर्न कोल्ड स्टोरका ललन झाले आफ्नो कोल्ड स्टोरले ४२ सय वर्गफिट स्थान स्याउका लागि छुट्याएको र अब नयाँ स्याउका लागि ठाउँ नभएको बताए। झापाको दमकस्थित शान्ति कोल्ड स्टोरका खेमराज काफ्लेका अनुसार असारको अन्तिम सातादेखि लाइन नचलेको भन्दै स्याउ निस्कन सकेको छैन।
काफ्लेले भने, ‘हामीले १ हजार टन स्याउ भण्डारण गरेका छौँ। थप राख्ने ठाउँ छैन। लाइन खुल्यो भने त १ हजार टन स्याउ २ दिनमै पार हुन्छ। तर अहिले स्थानीय खपतका लागि दिनको १–२ सय कार्टुनमात्र निस्किरहेको छ।
सप्तरी कञ्चनपुरको सप्तकोशी कोल्ड स्टोरका सञ्चालक दीपक गुप्ताले काठमाडौंदेखिका व्यवसायीले आफ्नो कोल्ड स्टोरमा स्याउ भण्डार गरेको जानकारी दिँदै अब नयाँ स्याउका लागि ठाउँ नभएको स्पष्ट पारे।
सञ्चालक दीपकले स्याउको भण्डारण गर्नेले १ महिनामात्र बिजनेस दिने भएकाले आफूले स्याउका लागि धेरै ठाउँ नछुट्याएको बताए। उनले आफ्नो कोल्डस्टोरमा १५ हजार कार्टुन स्याउ भएको जनाए।
गुप्ताले भने, ‘लाइन खुलेपछि २ दिनमै सबै स्याउ पार भइहाल्छ। त्यसैले स्याउलाई धेरै ठाउँ छुट्याउनुको अर्थ छैन। बरु आलु, दलहन, गेडागुडीजस्ता वस्तु किसानले ६–७ महिनासम्म राख्छन्।’उनले आफ्नो कोल्ड स्टोरमा २ हजार किसान आश्रित भएकाले आफूले ४–५ व्यापारीको स्वार्थका लागि कोल्ड स्टोर प्रयोग नगर्ने जिकिर गरे।
बढीमा दुई महिना राख्न सकिने
एक आयातकर्ताका अनुसार नेपालका कोल्डस्टोरमा बढीमा २ महिना सम्ममात्र स्याउ भण्डारण गर्न सकिन्छ। यहाँका कोल्ड स्टोरेजले ढोका लगाइरहने र खोलिरहने गरेका कारण तापक्रम मेन्टेन गर्न सक्तैनन्।
त्यस्तै यहाँ विद्युत् लाइनको अझै समस्या छ। राम्ररी मेन्टेन गर्ने हो भने यहाँका कोल्ड स्टोरमा पाँच महिनासम्म स्याउ राख्न सकिन्छ। त्यसैले दुई महिनाभित्र कोल्डस्टोरबाट निकालेर विक्री गरिसक्नुपर्ने समस्या छ। ‘चीनमा त हामीले त्यहाँका कोल्ड स्टोरहरूमा दुई वर्षसम्म स्याउ भण्डारण गरेको देखेका छौँ’, ती आयातकर्ताले भने, ‘तर त्यस्ता स्तरको कोल्ड स्टोर यहाँ छैनन्।’ बीजमाण्डुबाट
