शनिवारको एउटा बिहान मुम्बईका एक नेत्र शल्यचिकित्सक डा. अक्षय नायर तीन हप्ताअघि कोभिड–१९ बाट निको भएकी एकजना २५ वर्षीया महिलाको आँखामा शल्यक्रिया गर्ने प्रतीक्षामा थिए ।
अस्पतालको शल्यक्रिया कक्षमा ती डाइबेटिक बिरामीको एकजना नाक, कान, घाँटी विशेषज्ञ चिकित्सकले पहिले नै जाँच गरिरहेका थिए ।
उनले नाकबाट एउटा नली पठाएर एक प्रकारको दुर्लभ तर खतरनाक ढुसी सङ्क्रमण म्युकोर्माइकोसिसबाट प्रभावित तन्तुहरू हटाइरहेका थिए ।
यो उग्र प्रकृतिको सङ्क्रमणले बिरामीका नाक, आँखा र कहिलेकाहीँ मस्तिष्कलाई पनि असर गर्छ ।
ती विशेषज्ञले आफ्नो काम सकेपछि डा. नायरले ती महिलाको आँखा निकाल्ने काम गर्नेछन् । उनले भने,“ मैले यी बिरामीको ज्यान जोगाउन उनको आँखा झिक्नुपर्नेछ । यो रोग यति विघ्न खतरनाक छ ।“
भारतमा कोभिड–१९ को घातक दोस्रो लहर चर्कँदै गर्दा चिकित्सकहरूले ’कालो ढुसी’ भनिने एउटा दुर्लभ प्रकृतिको सङक्रमण कोभिड–१९ बाट निको भएका बिरामीहरूमा बढ्दो रूपमा देखिएको बताइरहेका छन् ।
म्युकोर्माइकोसिस के हो?
यो एक प्रकारको निकै विरल देखिने सङ्क्रमण हो । यो सामान्यतया माटो, बोटविरुवा, मल र कुहिएका फलफूल तथा तरकारीमा हुने म्युकोर भनिने ढुसीसँगको संसर्गबाट सर्ने गर्दछ ।
डा. नायर भन्छन्, “म्युकोर’ जताततै हुन्छ। माटो एवं हावामा र स्वस्थ मानिसको नाक र खकारमा पनि यो हुन्छ ।“
यसले साइनस, मस्तिष्क र फोक्सोमा असर गर्छ र यो प्राणघातक पनि हुनसक्छः विशेषगरी डाइबेटिक अथवा शरीरको रोगप्रतिरोधी क्षमतामा गम्भीर कमजोरी देखिएका क्यान्सर वा एचआईभी एड्सका बिरामीहरूका लागि ।
चिकित्सकहरूको विश्वासमा म्युकोर्माइकोसिस, जसको समग्र मृत्युकारक दर ५० प्रतिशत जति हुन्छ, स्टेरोइड औषधिको प्रयोगका कारण देखापर्न थालेको हुनसक्छ ।
कोभिड–१९ का गम्भीर अवस्थाका बिरामीलाई ज्यान जोगाउने औषधिका रूपमा हाल स्टेरोइडको पनि प्रयोग भइरहेको छ ।
स्टेरोइडहरूले कोभिड–१९ का बिरामीहरूको फोक्सोमा देखिने इन्फ्लामेशन अर्थात् सुजनलाई कम गर्छन् र तिनले शरीरको रोगप्रतिरोधी प्रणाली कोरोनाभाइरससँग जुध्न अति सक्रिय अवस्थामा पुग्दा त्यसबाट पुग्नसक्ने केही क्षतिलाई रोक्न सघाउने देखिएको छ ।
तर तिनले रोगप्रतिरोधी क्षमतालाई पनि कमजोर गराउँछन् र रगतमा चिनीको मात्रा, ब्लड सुगर लेभल, बढाउँछन् ।
यस्तो डाइबिटिज भएका वा डाइबिटिज नभएका दुवैथरी कोभिड–१९ का बिरामीहरूमा हुन्छ ।
यसरी रोगप्रतिरोधी क्षमतामा देखिने कमी नै म्युकोर्माइकोसिसको कारक हुनसक्ने ठानिएको छ ।
“डाइबिटिजले शरीरको रोगविरुद्ध लड्ने क्षमतलाई कमजोर तुल्याउँछ, कोरोनाभाइरसले त्यो अवस्थालाई झन् खराब बनाउँछ र त्यसमा कोभिड–१९ सँग लड्न सघाउने स्टेरोइडले झन् आगोमा घ्यू थपेको जस्तो काम गर्छ,“ डा नायर भन्छन् ।
भारतमा कोभिडको दोस्रो लहरको सबैभन्दा धेरै मार परेका शहरमध्ये एक मुम्बईमा कार्यरत डा. नायर भन्छन्, उनले एप्रिल महिनामा मात्रै उक्त ढुसीको सङ्क्रमण भएका चालिस जनाजति बिरामी हेरिसकेका छन् ।
तीमध्ये धेरैजसो कोभिड–१९ बाट घरमै निको भएका डाइबेटिकहरू थिए जसमध्ये एघार जनाको शल्यक्रिया गरेर आँखा निकाल्न परेको थियो ।
गत डिसेम्बर र फेब्रअरी महिनाको बीचमा मुम्बई, ब्याङ्गलोर, हैदराबाद, दिल्ली र पुणेजस्ता पाँचवटा शहरस्थित उनका छजना सहकर्मीले ५८ जना उक्त सङ्क्रमणका बसरामी हेरेको बताएका छन् ।
धेरैजसो बिरामीमा कोभिड–१९ बाट निको भएको १२ देखि १५ दिनभित्रमा उक्त ढुसीको सङ्क्रमण देखिएको थियो ।
मुम्बईको व्यस्तमध्ये एउटा साइअन अस्पतालमा गत दुई महिनामा उक्त सङ्क्रमणका २४ जना बिरामी आएका उक्त अस्पतालको नाक, कान, घाँटी विभागकी प्रमुख डा. रेणुका ब्राडूले बताइन् । गत वर्ष त्यो सङ्ख्या छ थियो ।
तीमध्ये ११ जनाले एउटा आँखा गुमाउनुपरेको थियो भने छ जनाको ज्यान गएको थियो । उनका धेरैजसो बिरामी अधबैँसे उमेरका डाइबेटिकहरू थिए जो कोभिड–१९ बाट निको भएको दुई हप्तापछि सङ्क्रमणग्रस्त भएका थिए ।
दक्षिणी शहर बेङ्गलुरुका आँखा शल्यचिकित्सक डा. रघुराज हेगडेले पनि त्यस्तै अनुभव सुनाएका छन् । उनले गत दुई हप्तामा म्युकोर्माइकोसिसका १९ जना बिमी हेरेका छन् जसमध्ये धेरै युवा छन् ।
चिकित्सकहरू भन्छन्, तिनीहरू गत वर्षको कोरोनाभाइरस महामारीको पहिलो लहरको दाँजोमा हालको दोस्रो लहरका बेला उक्त ढुसीको सङ्क्रमणको घातकपन र बढ्दो सङ्ख्या देखेर उनीहरू अचम्ममा परेका छन् ।
डा. नयार भन्छन्, गत दुई वर्षमा उनले मुम्बईमा दश जनाभन्दा बढी त्यस्ता बिरामीहरू हेर्नपरेको थिएन । “यो वर्ष अवस्था एकदमै भिन्न छ,“ उनी भन्छन् ।
बेङ्गलुरुमा डा. हेगडेले एक दशक लामो अनुभवमा वर्षमा एक वा दुईभन्दा बढी त्यस्ता बिरामी हेर्नुपरेको थिएन ।
कालो ढुसीको सङ्क्रमण भएका बिरामीहरूले नाक बन्द भएको र नाकबाट रगत आएको जस्ता लक्षणहरू बताउने गरेका छन् ।
आँखा सुन्निने र दुख्ने; परेला लत्रने; आँखा धमिलो हुने र अन्त्यमा गएर आँखा नदेख्ने हुन्छ। नाकको वरपर छालामा कालो धब्बा पनि देखिन सक्छ ।
चिकित्सकहरू भन्छन्, केही बिरामीले दुवै आँखा गुमाएका छन् ।
उक्त सङ्क्रमणविरुद्ध एक मात्र प्रभावकारी उपचारका रूपमा देखिएको प्रक्रियामा एक प्रकारको ’एन्टी फङ्गल इन्जेक्शन’ नसाबाट बिरामीलाई आठ हप्तासम्म हरेक दिन दिनुपर्छ ।
उक्त औषधि एक मात्राको ४८ डलर अर्थात् ३५ सय भारतीय रुपैयाँ पर्छ ।
मुम्बईस्थित एकजना डाइबिटिज विज्ञ डा. राहुल बक्सी भन्छन्, “त्यस्तो ढुसी सङ्क्रमण हुन नदिने एउटा उपाय भनेको कोभिड–१९ को उपचार भइरहेका वा निको भएका बिरामीलाई स्टेरोइडहरू सही मात्रामा र सही अवधिसम्म मात्र प्रयोग गर्नु हो ।“
उनी भन्छन्, उनले गत वर्ष कोभिड–१९ भएका ८०० जना डाइबेटिक बिरामीलाई हेरेका थिए र तीमध्ये कसैलाई पनि उक्त ढुसीको सङ्क्रमण भएको थिएन ।
“डाक्टरहरूले बिरामीहरूलाई अस्पतालबाट डिस्चार्ज गरेपछि पनि तिनीहरूको सुगर लेभलका बारेमा ध्यान दिइरहनुपर्छ,“ डा. बक्सी भन्छन् ।
भारतका एक वरिष्ठ अधिकारी भन्छन्, हाल उक्त सङ्क्रमणको ठूलो महामारी देखिएको छैन । तर भारतभरिबाट म्युकोर्माइकोसिसका बढ्दो बिरामीहरू देखिएका भन्ने विवरणको अभिलेख राखिएको छ कि छैन भनेर भन्न गाह्रो छ ।
डा. हेगडे भन्छन्, “भाइरसको नयाँ प्रकार एकदमै फैलिरहेको छ र त्यसले बिरामीहरूमा ब्लड सुगर लेभल उच्चबिन्दुमा पु¥याइरहेको छ । र, आश्चर्यजनक कुरा भनेको यो ढुसीको सङ्क्रमणले धेरै युवालाई असर गरिरहेको छ ।“ -बीबीसीबाट