दिनेश पौडेल
दलित भनिएकाहरूका समस्यामाथि अनेक कृति लेखिएका छन् । तर राज बान्तावाले जे–जसरी लेखेका छन् त्यो सर्वथा भिन्न छ । उपन्यास समस्त जीवनको चित्र हुनुपर्छ । यस उपन्यासमा त्यो कार्य कुशलतापूर्वक गरिएको भए पनि कृतिभरि माइला दमाई नामको पात्रका दुःखहरूमध्ये एक पक्षमाथि बढी चर्चा छ, त्यो हो गैरदलितसँग दलितको बिहेले ल्याएको दूरगामी प्रभाव र बहुआयामिक जटिलता ।
समाजका सदस्यहरू एकसाथ बसेका छन् । सबै आफूलाई दिइएको स्थान र भूमिकामा छन् । गुनासो होला, तर स्वीकार छ । दलितलाई सामान्यतया सामाजिक सहयोग, प्रेम, सद्भाव र सहृदयका साथ व्यवहार भइरहेको देखिन्छ समाजमा । उनीहरूबीच काका–भतिजा, दाजु–भाइ आदिको साइनो छ । उनीहरूलाई अपमानित गरिएको वा बहिष्करण गरिएको कमै देखिन्छ यस उपन्यासमा । यहाँ दलित र गैरदलित भनेर छुट्याइनु वा विभेदभन्दा पनि पीडित पात्रहरू विजातीय अल्पसङ्ख्यक भएकाले बढी पीडित छन् । बिहेको विषय नउठुन्जेल समस्या खासै ठूलो छैन माइलाको ।
तर जब अन्तर्जातीय बिहेको विषय उठ्छ समस्त सन्तुलन खल्बलिन्छ । समाजका अवयवहरू आफ्नो भूमिका बदल्न, स्थान र हैसियत बढाउन वा सुरक्षित गर्न जाग्छन् । आधुनिक शिक्षाले जातीय विभेदका विरुद्ध जाग्न हौस्याउँछ दलित भनिनेहरूलाई, तर दल्नेहरूलाई बदल्न कम सिकाउँछ । हो, नुधेहरू छन्, राम्चेहरू छन् र तिनीहरूको पक्षमा ख¥याङ, माने र रमितेहरू पनि छन् तर यति शक्तिले यथास्थितिलाई बदल्न र बहिष्करण चिर्न पर्याप्त छैन । पाठकले चाहिँ यस उपन्यासमा समाजमा विभेदको चित्रण भएको छ भन्नुभन्दा बढी जातीय अन्तर वा पर्खाल बढी छ भन्ने देख्छन् भन्ने देख्छु म ।
भौतिक विकास, मनोरञ्जनको बढ्दो उपलब्धता, बिजुली, सञ्चार र यातायातको बढ्दो सुविधा अनि स्कुले शिक्षाले समाजको नयाँ पुस्तामा चेतना बढाएको देखाउँछ, तर होम्ताङ गाउँ पुरानै लयमा बाँचेको छ । समस्या र असन्तुष्टिको यसै धमिलो परिवेशमा प्रभु माइलाजस्ता छद्मभेषी धमिराहरू “धर्ममा लाग्नु” नै सबै समस्याको समाधान हो भनेर झुक्याउन गुलिया वचन, प्रलोभन र कृत्रिम अस्थायी प्रेम बोकेर गाउँमा छिर्न खोज्छन् । माओवादी सशस्त्र विद्रोहको झिल्का कतैकतै देखिए पनि त्यसको प्रभाव गम्भीर वा दीर्घकालीन देखिँदैन । बरु लाहुरे बन्ने, वैदेशिक रोजगारी, सहर पलायन वा इच्छित–अनिच्छित बसाइँसराइका विषयले उपन्यासमा ठूलाठूला मोड दिएका छन् ।
देशको कानुनले बहिष्करणमा परेकालाई जोगाउन सकेको देखिँदैन । सामाजिक अन्तर्घुलनमा धेरै जटिलता छन् । मानिसको मनभित्र मेट्नै नसकिने आस्था र अन्धविश्वास छन् । राम्चेहरू भाग्छन्, सन्तेहरू पनि समाजबाट पलायन हुन्छन्, माइलाहरू परिचय लुकाउनुमा समाधान देख्छन् । कतिपय पात्रहरू मूक साक्षी वा रमिते छन् । रमितेचाहिँ रमिते भएको छैन, ऊ ख¥याङ र मानेहरूसँगै सन्तेहरूतिर खुलेर सक्रियतापूर्वक लागेको छ । जानी–नजानी सर्बे र ढ्याम्लीहरू पनि सन्तेको कित्तामा उभिन्छन् । तर विद्रोह गर्न तम्सनेहरू क्रमशः थाक्छन्, हार्छन् अनि पलायनको मार्ग रोज्छन् । यस अर्थमा यस सामाजिक उपन्यासले नेपालको पूर्वी पहाडको अपठित, गरिब, दुर्गम गाउँको पलायनमुखी चित्र निर्माण गरेको देखिन्छ ।
कानुनी परिवर्तन, राजनीतिक परिवर्तन एक घोषणाले सम्भव हुन्छ, सांस्कृतिक परिवर्तन गर्न एक–दुई पुस्ताले सङ्घर्ष गर्नुपर्छ, पीडित बन्नुपर्छ । यो राम्चे, सन्ते, जेठी र कान्छीका क्षणिक उत्साह, यौन–उन्माद, आँट वा एकव्यक्ति अभियानले सम्भव छैन । यो त लामो लडाइँ हो भन्ने उपन्यासमा देखिन्छ ।
यस उपन्यासमा विपरीतलिङ्गीबीच हुने आकर्षण, आसक्ति वा अनुरक्तिलाई कुनै गम्भीर दार्शनिक रङ दिइएको छैन । पात्रहरूबीच किशोरवयमा आउने यौनाकर्षण नै प्रेमको पहिलो खुड्किलो देखिन्छ । राम्चे र जेठीको प्रेम विशुद्ध शारीरिक आकर्षण वा यौनेच्छाले दिने अदम्य भोकको शमनको परिणति हो, हामीकहाँ यस्तै हुन्छ । उपन्यासमा देखाइने प्रेमकथाहरू चाहे जेठी र राम्चेको होस्, वा नुधे र लाहुरेनीको होस् वा सन्ते र कान्छीको होस्, कुनै “आदर्श” प्रेम होइनन्, जीवन बाँच्न चाहिने साथ पाउन र दिन इमानदार–सोझा इच्छामा ती सीमित छन् । धेरैजसो पात्र सरल, सहयोगी, सकारात्मक सोचका, जीवनलाई माया गर्ने, जिम्मेदार, इमानदार, खुला र स्वाभाविक देखिन्छन् । उपन्यासमा होम्ताङको आँसु बगेको देखाए पनि त्यो कता बगेको छ स्पष्ट देखिँदैन । जीवनलाई जस्तै गरी यस उपन्यासलाई पनि दुःखान्तक वा सुखान्तक भनेर वर्गीकरण गर्न कठिन पर्छ ।
लेखकको भाषा ‘डाउन टु अर्थ’ अर्थात् अत्यन्त स्वाभाविक–व्यावहारिक बोलचालको छ । पूर्वी पहाडको भोजपुरको हतुवागढी राई–बहुल क्षेत्र हो । राईमध्ये पनि बान्तावाहरूको जीवनको चित्र बढी छर्लङ्ग कोरिएको छ उपन्यासमा । उपन्यासमा प्रयुक्त भाषाले स्पष्ट आञ्चलिकता बोकेको देखिन्छ । संवादमा सर्वत्र प्रयुक्त यौनजनित शब्द अनि किशोर तथा युवाहरूबीच चल्ने उत्ताउला प्रसङ्गले यस पुस्तकमा मिठास भरेको छ र राई–लिम्बू जनजीवनलाई नजिकबाट देखाएको छ, तर यिनै अपरिष्कृत संवादले कृतिलाई प्राज्ञिक बहस र विद्यालयको पाठ्यसामग्री बन्नमा असजिलो पारिदिन्छ ।
युवा लेखक राज बान्तावा आफ्ना कुरा भन्नमा वा कथाभित्र सन्देश घोल्नमा सहज र कुशल देखिन्छन् । अभिव्यक्तिमा उनको भाषा जीवन्त छ, सरल र मिठासपूर्ण छ, शैली सर्वथा नवीन र भिन्न छ, विषयवस्तुलाई यथार्थको धरातलमा ओर्लेर पर्गेल्ने क्षमता छ, चित्रणमा चमत्कारपूर्ण नयाँपन वा निजत्व छ । विषयको चयन गर्दा उनको गहन अध्ययन, विस्तृत अनुसन्धान, लेखन–पुनर्लेखनको अविश्रान्त मेहनतको पर्याप्त चमक देखिन्छ । राज बान्तावाको उपन्यास “दमाई माइला” पहिलो कृति हो । पहिलो कृतिमै विषयगत परिपक्वता, भाषिक प्राञ्जलता र सिँगारपटार यति गतिलो स्तरको छ भने उनको कलम अझ तिखारिनेछ, अझ सशक्त कृतिहरू आउनेछन् भन्ने विश्वास सहजै गर्न सकिन्छ । कृतिको सफलता एवम् कलमको अग्रगतिको शुभकामना ।