लोकसेवा विषयगत
# नागरिक समाजका दायित्व के–के हुन् ? उल्लेख गर्नुहोस् ।
देश र जनताको सेवा गर्ने स्वयंसेवी संस्था नागरिक समाज हो । यो गैर राजनीतिक र गैर मुनाफामुखी प्रकृतिको हुन्छ । नागरिक समाज सरकारमा नरहने संस्था भएकाले सरकारको नागरिकप्रति जुन दायित्व रहन्छ, त्यस्तै दायित्व नागरिक समाजको नहुन सक्छ तर पनि मुलुकको हितका लागि नागरिक समाजको निश्चित दायित्व हुनेगर्दछ । जसलाई निम्न अनुसार उल्लेख गर्न सकिन्छः
– नागरिकका हक अधिकार स्थापित गर्ने, सुनिश्चित गर्ने,
– लोकतान्त्रिक पद्धतिको विकासमा आवश्यक भूमिका निर्वाह गर्ने,
– सरकारलाई जनताप्रति जिम्मेवार र उत्तरदायी बनाउन सहयोग गर्ने,
– व्यक्तिगत, संस्थागत एवम् दलगत स्वार्थभन्दा माथि उठेर पिछडिएको वर्ग, क्षेत्र, लिङ्गको आवाज बुलन्द रूपमा उठाउने,
– भ्रष्टाचार गर्नेलाई सामाजिक बहिष्कारको अभियान सञ्चालन गर्ने,
– सहर केन्द्रित मात्र नभएर ग्रामीण केन्द्रित समेत भई सशक्त रूपमा देश विकासमा सहयोग गर्ने,
– सरकारलाई जनताको अवस्था र जनतालाई सरकारको गतिविधिका बारेमा जानकारी दिने सूचना केन्द्रका रूपमा कार्य गर्ने,
– मुलुकमा आर्थिक अनुशासन, शान्ति सुरक्षा, कानुनको पालना, सुशासन कायम गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने,
– राजनीतिबाट सदैव अलग र तटस्थ रहेर निष्पक्ष रूपमा जनहितका कार्य गर्ने,
# जिल्ला सुरक्षा समितिको गठन के-कसरी हुने व्यवस्था छ ? उल्लेख गर्नुहोस् ।
स्थानिय प्रशासन ऐन, २०२८ अनुसार प्रत्येक जिल्लामा शान्ति सुरक्षा र सुव्यवस्था गर्ने काममा सहयोग पु¥याउने देहाय बमोजिमको एक जिल्ला सुरक्षा समिति रहने ब्यवस्था छ:
(क) प्रमुख जिल्ला अधिकारी — अध्यक्ष
(ख) नेपाली सेनाको स्थानिय प्रमुख — सदस्य
(ग) जिल्ला प्रहरी कार्यालयको प्रमुख — सदस्य
(घ) सशस्त्र प्रहरी कार्यालयको स्थानिय प्रमुख — सदस्य
(ङ) राष्ट्रिय अनुसन्धान विभागको जिल्लास्थित कार्यालयको प्रमुख — सदस्य
(च) सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी — सदस्य सचिव
प्रमुख जिल्ला अधिकारीले जिल्ला सुरक्षा समितिको बैठक आबश्यकता अनुसार बोलाउन सक्ने र बैठकमा आबश्यकता अनुसार जिल्लास्थित अन्य कार्यालयका पदाधिकारीलाई आमन्त्रण गर्न सक्ने ब्यवस्था छ ।
# नेपालको संविधानमा भाषा आयोग सम्बन्धमा के कस्तो व्यवस्था छ? उल्लेख गर्नुहोस् ।
नेपालको संविधानको धारा २८७ मा भाषा आयोग सम्बन्धी देहाय बमोजिमको व्यवस्था छः
नेपालको संविधान प्रारम्भ भएको मितिले एक वर्षभित्र नेपाल सरकारले प्रदेशको प्रतिनिधित्व हुनेगरी एक भाषा आयोगको गठन गर्ने, भाषा आयोगमा अध्यक्षका अतिरिक्त आवश्यक संख्यामा सदस्य रहने ब्यवस्था छ । भाषा आयोगमा अध्यक्ष र सदस्यको पदावधि नियुक्तिको मितिले छ वर्षको हुने र निजहरुको पुनः नियुक्ति हुन नसक्ने व्यवस्था छ ।
भाषा आयोगको अध्यक्ष वा सदस्यको पदमा नियुक्त हुन आवश्यक पर्ने योग्यता ः
(क) मान्यता प्राप्त विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धित विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त गरेको,
(ख) नेपालका विभिन्न भाषाको सम्बन्धमा अध्ययन, अध्यापन, अनुसन्धान र अन्वेषणको क्षेत्रमा कम्तीमा २० वर्षको कार्य अनुभव भएको,
(ग) ४५ वर्ष उमेर पुरा भएको,
(घ) उच्च नैतिक चरित्र भएको
भाषा आयोगका अध्यक्ष वा सदस्यको पद रिक्त हुने अबस्था
(क) निजले लिखित राजिनामा दिएमा,
(ख) निजलाई नेपाल सरकार, मन्त्रिपरिषद्ले हटाएमा,
(ग) निजको उमेर ६५ वर्ष पुरा भएमा,
(घ) निजको मृत्यु भएमा
भाषा आयोगको काम, कर्तव्य र अधिकार
(क) सरकारी काम काजको भाषाका रुपमा मान्यता पाउन पुरा गर्नुपर्ने आधारको निर्धारण गरी नेपाल सरकार समक्ष भाषाको सिफारिस गर्ने,
(ख) भाषाको संरक्षण, संबद्र्धन र विकासका लागि अबलम्बन गर्नुपर्ने उपायको नेपाल सरकार समक्ष सिफारिस गर्ने,
(ग) सबै मातृभाषाको विकासको स्तर मापन गरी शिक्षामा प्रयोगको सम्भाव्यताका बारेमा नेपाल सरकार समक्ष सुझाव पेस गर्ने,
(घ) भाषाको अध्ययन, अनुसन्धान र अनुगमन गर्ने,
— भाषा आयोगले उपरोक्त कार्य आयोग गठन भएको मितिले पाँच बर्षभित्र सम्पन्न गर्ने,
— नेपाल सरकारले प्रदेश सरकारसंग समन्वय गरी प्रदेशमा भाषा आयोगको शाखा स्थापना गर्न सक्ने,
— भाषा आयोगको अन्य काम, कर्तव्य र अधिकार तथा कार्यविधि सङघीय कानुन बमोजिम हुने,
# जैविक विविधता भन्नाले के बुझिन्छ ?यसको फाइदा उल्लेख गर्नु होस। नेपालमा जैविक विविधताको कसरी संरक्षण गर्न सकिन्छ ?
जीवित प्राणी तथा वनस्पति बीचको भिन्नता,किसिम एवं फरकपनलाई जैविक विविधता भनिन्छ । जैविक विविधताले संसारको सबै क्षेत्र जस्तःजल,स्थल,समुद्र तथा सिमसारमा रहेका सबै जीवित प्राणि तथा तिनिहरु बीचको अन्तर सम्बन्ध एवं संयोजन समेतलाई जनाउछ । कुनै एक स्थानको वन क्षेत्रमा वनस्पति पशुपंक्षी र अन्य जीवहरु रहेका हुन्छन् । यो जैविक विविधता हो । वन नासिएमा वा आगो लागेमा अरु जीवहरुलाई असर पर्दछ । यो तिनीहरु बीचको अन्तरसम्बन्ध हो । पारिस्थितिक प्रणाली विविधता, वंशाणुगत विविधता,प्रजाति विविधता गरी जैविक विविधता ३ प्रकारको हुन्छ ।
जैविक विविधताको फाइदा
–खाद्य पदार्थको स्रोतःजलवायु अनुरुप कृषि उत्पादन,खाद्य आपूर्तिमा योगदान,
–उद्योग प्रवद्र्धनमा सहयोग,कच्चा पदार्थको स्रोत,
–प्राकृतिक स्रोत,सम्पादको संरक्षण तथा प्रवद्र्धनमा सहयोग,
–प्राकृतिक सौन्दर्यमा वृद्धि,पर्यटन विकासमा सहयोग,
–वातावरण जस्तैःजल,वायु,भूमि सन्तुलन राख्न योगदान,
–माटोको संरक्षण
–मानिसको आधारभूत आवश्यकताहरुको परिपूर्ति देखि आर्थिक सामाजिक विकाससम्म अपरिहार्य,
जैविक विविधताको संरक्षण
–नेपालको प्रत्येक भौगोलिक क्षेत्रमा अवस्थित जैविक विविधताको अध्ययन गरी प्रत्येक जीवजन्तुहरुको स्थिति, बासस्थान, अवस्थाबारे जानकारी लिई सोही अनुसार संरक्षणका कार्यक्रम तर्जुमा गरी लागू गरेर,
–जैविक विविताको महत्वबारे जनचेतना अभिवृद्धि गरेर,
–वनजंगल जोगाएर,हरियाली बढाएर,
–वातावरण संरक्षणका कार्यक्रम सञ्चालन गरेर,
–वनसम्पदाको प्रयोगमा कटौती गरेर,
–वन्यजन्तुको संरक्षण गरेर,
–रासायनिक मल एवं कीटनाशक औषधीको प्रयोग कम गर्दै गएर,
–जैविक विविधताको संरक्षण गर्न कानून तर्जुमा गरी कार्यान्वयन गरेर,
–धार्मिक एवं साँस्कृतिक परम्पराको उपयोग गरेर जस्तैःवर, पिपल, तुलसी, वेल, रुद्राक्ष आदिको जगेर्ना गरेर ।
# नेपालमा वन विनास हुनाका कारणहरु उल्लेख गर्दै त्यसबाट परेका असरहरुको विवेचना गर्नुहोस् ।
रुख विरुवा एवं वनस्पतिको हानी नोक्सानी हुने कार्य वन विनाश हो । नेपालमा वन विनाश मूलतःप्राकृतिक एवं मानवीय कारणले हुने गरेको पाइन्छ । वन अतिक्रमण,अवैध वन कटानी, नदी कटान, भूक्षय, वन डढेलो, अनियन्त्रित चरिचरण, अनियन्त्रित ढंगा बालुवा संकलन एवं निकासी, जनचेतनाको अभाव आदि जस्ता कारणले नेपालमा वन विनास हुने गरेको छ । नेपालमा वन विनास हुनुका अरु कारण निम्न छन्ः
–उर्जाको रुपमा काठ दाउराको प्रयोग हुनु ,
–भौतिक पूर्वाधारमा वन क्षेत्रको प्रयोग हुनु,
–वन विनास रोक्ने सुरक्षात्मक, संरक्षात्मक तथा प्रवद्र्धनात्मक कार्य प्रभावकारी हुन नसक्नु,
–थप वृक्षारोपण गर्ने एवं वनको जगेर्ना गर्ने कार्य सुदृढ हुन नसक्नु,
–वन संरक्षणका कार्य व्यवस्थित हुन नसक्नु,
–वनको समग्र विकासमा सरोकारवालाको सक्रिय सहभागिता हुन नसक्नु,
–तराईमा वन चोरी तस्करी बढ्नु,
वन विनासबाट परेका असरहरु
यस पृथ्वीमा भएक सारा प्राणी जगतलाई आवश्यक पर्ने स्वच्छ हावा तथा पानीको स्रोत वन हो । मानिसले खाने वस्तु देखि त्यसलाई पचाउने तथा विरामी हुँदा बचाउने सम्मका सम्पूर्ण बस्तुको स्रोत वन हो । जव वनमा हानी नोक्सानी एवं क्षति हुन्छ भने वनबाट प्राप्त हुने यी सबै वस्तुमा असर पर्ने नै भयो । वन विनासबाट बहुआयामिक असर पर्दछ । जसलाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ ।
–जलवायु परिवर्तन,तापक्रममा वृद्धि,मौसममा अस्वभाविक परिवर्तन,
–मूल्यवान जडिबुटीको हानी नोक्सानी,
–वन्यजन्तुको संरक्षणमा अवरोध,
–वनको अध्ययन तथा अनुसन्धानमा समस्या,
–पर्यटन विकासमा अवरोध,
–जैविक विविधतामा ह्रास,
–जथाभावी वन फडानीले वनस्पतिमा आधारित औषधि उद्योगमा समस्या,
–पारिस्थितिकिय पद्धतिमा असन्तुलन,
–भूक्षयको प्रकोप,
अन्तमा वन सबैको साझा सम्पति हो ।यसको जगेर्ना गर्नु सबैको कर्तव्य हो । वनको महत्व बारेमा जनचेतना अभिवृद्धि गरी पुराना रुख हटाउँदै,कटाउँदै नयाँ विरुवा रोप्दै वनको संरक्षण गर्नु पर्दछ । वनको नियमनमा बढि जोड दिनुपर्दछ । हरियो वन नेपालको धन,यसलाई सबैले बुझ्न आवश्यक छ ।
