इटहरीः इटहरी ४ गैरी गाउँकी सानुमाया राई दिदिको घरमा सानो उमेर देखि बसेर पढ्दै आएकी थिइन् । उनको घर भोजपुर जिल्लाको हतुवागढी गाउँपालिका ६ होम्ताङ्ग हो ।उनले दिदिको घरमा बसेर कक्षा ३ देखि स्नातक तह दोश्रो वर्ष सम्म पढ्दै आएकी थिइन् । बर्खायामको समयमा पानी परिरहन्थ्यो । २०७४ असार २७ गते बेलुका सदाँझैं पानी परिरहेको थियो । बेलुकाको खाना खाएर दिदि भिनाजु र उहाँहरुका ३ जना छोराछोरी सहित उनीहरु ९ बजे तिर सुत्न आफ्नो आफ्नो कोठामा गए । घरको छाना टिनको भएकाले पानी बजिरहेको थियो । रातको करिब ११ बजेको थियो । गाउँमा हल्ला भयो । हल्ला हुदाँहुदैं सपना झैं घर छेउको बुढी खोला बस्तीमा पसेर आखाँ अगाडी छिमेकीको घर बगायो । अन्य घर बगाए जसरी बाढी उनीहरुको घरमा आइसकेको थियो । उनीहरु सबै जना रोए, कराए चिच्याए, छिमेकी सँग हारगुहार मागे तर कसैले सुनेन् । सुनुन् पनि कसरी सबै आफ्नो ज्यान बचाउन लागेका थिए । बाढीले चारै तिरबाट घेरी हालि सकेकाले कतै जान पाएनन् । हेर्दाहेदैं उनीहरु बसेको घर आखैं अगाडी बगायो । उक्त बाढीमा सानुमायाकी दिदि, भिनाजु, र एक जना छोरा बाढीले बगायो । सानुमाया रुदैं बचाइदिन गुहारगुहार माग्दामाग्दै उनलाई पनि बाढीले बगायो ।
उनी इटहरी ४ गैसारबाट बग्दैबग्दै गइन् । बाढीको लेदोले उनको शरीर पुर्यो । उनी सगैं बग्दै आएका घर, काठका मुडा देख्तिन् समाउन खोज्थिन् तर सक्दिन थिइन् । उनी जिउँदो लास सहित विभिन्न चोट खादैं ७ घण्टा बगिन् । उनी करिब १२ किलोमिटर बगेपछि इटहरी र दुहबीको सिमानामा पर्ने खोलाको किनारमा उनले अचानक एउटा रुखको जरा भेटेपछि पक्रिन् सयोंग बस त्यो जरा त्यहि उम्रिएको रुखको जरा भएकाले त्यो जरा बग्न पाएन । यताउता हेरिन् छेउमा दुई युवा देखेपछि उनीले गुहार गुहार मलाई बचाउ भनिन् तर ती युवाहरु भुत आयो भन्दै भागे । उनका मनमा झन् त्रास भयो केही पर एक पुरुष देखिन् उनि फेरी चिच्याइन् । ती पुरुष आएर उनलाई हातमा समाएर खोला बाहिर ल्याए । उनी थिए, स्थानीय १५ वर्षीय ऋषिलाल साह थिए । त्यतिबेलाको घटना सम्झिदैं सानुमाया भन्छिन् । मान्छे भगवान् पुज्न मन्दिर जान्छन्, तर कुनै बेला मान्छे नै भगवान् भएर आउँदा रहेछन् । भन्दै गह भरि आसुँ पार्दै सानुमाया भक्कानिदैं रुन्छिन् । उनीलाई स्थानीय स्वास्थ्य चौकीमा उपचार गर्र्दै इटहरीमा राखेपछि निको त भइन् तर उनी सगैं बगेका दिदि भिनाजु र छोरालाइ सम्झिन्छिन् । बाढीले बगाएका मध्ये दिदिको लास खनारमा भेटेपनि अहिले सम्म भिनाजु र ५ बर्षको छोरा अहिले सम्म बेपत्ता रहेका छन् । अब त भेटिन्छ भनेर आस पनि मरेको सानुमाया बताउँछिन् ।
उनलाई विभिन्न सघंसस्था तथा पार्टीले सहयोग गर्न आएका थिए । सानुमाया अहिले जनता बहुमुखी क्याम्पस इटहरीमा विएड चौथो बर्षमा अध्ययन गर्दै आएकी छिन् । उनलाई क्याम्पस प्रशासनले अध्ययनमा लाग्ने खर्च बापत्को रकम नलिने बताएको छ । उनका दिदिका दुई छोराछोरीलाई अहिले यशोयस बालग्राम विद्यालय इटहरीमा लगेर पालन पोषण गर्दै पढाइरहेको छ । उक्त बाढीमा परि सानुमायाकी दिदि भिनाजु सहित इटहरीका सात जनाको मृत्यु भयो ।
सेरा खोला र बुढी खोला र टेङग्रा खोलाको पानी समेत थपिएर आएको बाढीले इटहरीको प्रायः सबै भूभाग डुबानमा प¥यो । त्यस्तै, ६ नम्बर वडामा पर्ने आर्मी क्याम्प छेउबाट बग्ने सामान्य मानिने खेती खोला उर्लेर खोलानजिकै बसोबास गर्ने एकै परिवारका दुई बालबालिका बगायो । इटहरी–२० का एक वृद्धलाई पनि सामान्य पैनीले बगाएको इटहरीको वातावरण शाखामा रहेको तथ्यांकमा उल्लेख गरिएको छ । उल्लिखित पृष्ठभूमिमा इटहरी उपमहानगरपालिका भित्र २० वटा वडा रहेका छन् । ती वडामा २०६८ को जनगणना अनुसार ४५,८६४ घरघुरी रहेका छन् भने कुल जनसङ्ख्या उक्त गणनाका अनुसार १ लाख ५७ हजार ४ सय ५७ रहेको ईटहरी उपमहानगरको डाटामा समावेश गरिएको छ । बाढीबाट प्रभावित पर्ने इटहरीका विशेष गरी ३,४,९,१०,११,१२ नम्बर वडाहरु रहेका छन् । यी वडाहरुलाई टेङ्ग्रा खोला, बुढीखोला, खेतीखोला, सेराखोला तथा सप्तकोशी नदीबाट आउने खनारको नहरले बढी डुबान पार्ने इटहरी उपमहानगरपालिका वातावरण तथा जनसङ्ख्या शाखा अधिकृत पुष्प नारायण चौधरीको भनाई छ । उनका अनुसार ती वडाका करिब २ हजार घर परिवारलाई बाढीको उच्च जोखिमको संभावनामा राखिएको बताउँछन् । चौधरीका अनुसार विपद् ब्यबस्थापनमा गत आर्थिक बर्षको बजेटमा करिब ९० लाख छुट्याइएको थियो । त्यसको आजका मिति सम्म २० प्रतिशत पनि खर्च नभएको उनले जानकारी दिए ।
विशेष गरी इटहरी डुबान हुने भनेको सम्बन्धित निकायको कमिकमजोरी प्रष्ट देख्न सकिन्छ । जुन ठाउँबाट इटहरीमा बाढी पस्छ, त्यस ठाउँमा दिर्घकालीन योजना बनाएर सदाँका लागि तटबन्ध नलगाउनु । बिपद ब्यबस्थापनमा छुट्याईएको रकम खर्च गर्न नसक्नु जस्ता कारणले आज इटहरीका हजारौं ब्यक्तिहरु बाढी र डुवानको शिकार भएको देखिन्छ ।
इटहरीमा भएको यो क्षतिको प्रमुख कारण बाहिरी रूपमा हेर्दा बाढी र डुबान देखिए पनि भित्री रूपमा स्थानीय तथा नगरका जनप्रतिनिधिमा हुनुपर्ने जति सचेतनाको मात्रा नहुनुलाई मानिएको स्थानीय युवा नेता हेमकर्ण पौडेल बताउँछन् । उनी भन्छन् ‘इटहरी पुर्वको शहर हो पहाडी जिल्लाबाट बसाइसरी आउनेको संख्या अत्याधिक छ । उनीहरुले खरिद गरेको जग्गा कुन भुगोलमा छ ? खोला पैनिलाई असर गरेको छ कि छैन ? भन्ने बारे स्थानीय सरकारले बेवास्ता गर्दा इटहरी डुबानको शिकार हुने गरेको छ ।’ पौडेलको भनाईलाई समर्थन गर्दै इटहरीमा लामो समय देखि बसोबास गर्दै आएका बद्री प्रसाद पोखरेल भन्छन्‘ मलाई वि.स. २०२८ सालदेखि सम्झना छ । इटहरीले हरेक बर्ष आउने बाढीबाट डुवान भोग्नु पर्ने मुख्य कारण बुझ्न जरुरी छ । २०४० को दशकमा इटहरीको भूगोलमा मानववस्ती पातलो थियो । यहाँको सम्पूर्ण जमिन खेतीमा प्रयोग हुन्थे । जताततै खोला पैनी वा पानी बग्ने निकाशका ठाउँहरु खुला थिए । इटहरीको भूगोल भएर बग्ने खोलाहरु पनि गहिरा र फराकिला थिए । जति पानी परे पनि वा बाढी थपिए पनि ती सवै यी नै खोला खोल्सी र पैनीबाट सहज रुपमा दक्षिणतिर बग्दै जान्थे । अहिलेको बीच बजार भएर बग्दै गरेको टेङ्ग्रा खोलामाथि निर्माण भएको पक्की पुलमुनि कम्तिमा १२ फुट तल खोला बग्ने ठाउँ थियो । पोखरेल भन्छन् ‘मलाई अहिले पनि झलझलि सम्झना छ टेङ्ग्राको त्यस बेलाको अवस्था ।’ उनका अनुसार २०४३ सालमा आएको बाढीले टेङ्ग्रा खोलाको सतह पुरि दियो । त्यसबाट साविक इटहरी १, ४ र ८ रहेको भू–भागको जमिन कम्तिमा १० फुटसम्म डुवानमा प¥यो । टाँडे घर भएका इटहरीवासीको भुई तला पुरियो र टाँडे घरको माथिल्लो तला भुईतलामा रुपान्तरण भएको उनी बताउँछन् । अहिले पनि यसको यथार्थ अवस्था इटहरीको हाटखोला क्षेत्रमा केही घर हेरे पुग्छ । २०४३ सालबाट इटहरीले डुवान र बाढीको महामारी समस्या भोग्न थालेको पोखरेलको कथन छ । यही बर्षदेखि इटहरीले डुवान रोक्न शेरा खोलामा तटबन्धन गर्न पनि लाग्यो । तर डुवान अहिलेसम्म रोकिने गतिलो काम हुन सकेको छैन । अर्थात रोकथामको काम अस्थायी मात्र हुने गरेको छ । २०४५ साल भदौ ५ गते विहान ५ बजेर ४५ मिनेट जाँदा उदयपुरको मुर्कुची लाई केन्द्र विन्दु बनाएर आएको भुकम्पपछि इटहरीमा मानव वस्ती विस्तारै बढ्न थाल्यो ।
२०४३ सालमा आएको बाढीले पुरिएका जमिन विस्तारै मानवीय बसोवासका लागि रोजाईका जमिन बन्न थाले । बस्ती बढ्दै गयो, यसै क्रममा २०५३ सालमा आएको बाढीले पुनः इटहरीको भुगोल फेरि डुवान ग¥यो । त्यो बेला पनि इटहरीको जमिन कम्तिमा पनि दुई फुुटसम्म जमिन पाङ्गो माटोले पुरियो । यसै कारण पहिलो पटक निर्माण भएको हाटखोला हेल्थपोष्ट लाईनको पक्की सडक बाढीले पुरेर माटोमा रुपान्तरण भएको हो । यो घट्नालाई त्यही सडक नजिकै घर भएका राजु केसी अहिले पनि सम्झन्छन् ।उनी भन्छन् ‘त्यतिखेर बाढी आउँदा विहानपख भएरमात्र मानिसको ज्यान गएन नत्र कति मानिस डुवेरै मर्थे होलान ।’ पुराना इटहरीबासीले जहिल्यै स्मरण गरि राख्ने डुवानका घटनाहरु अरु पनि छन् । हरेक बर्ष आउने बाढीबाट हुने डुवान अनि नोक्सानीको परिपूर्ती वास्तवमा कतैपनि भएको भने पाइदैन् । त्यसो भन्दैमा सँधै इटहरीवासीले डुवानकै समस्या भोगि रहनु पर्छ भन्न मिल्दैन । हरेक बर्ष इटहरीबासीको मनमा त्रासका रुपमा आउने वर्षा, बाढी र डूबानको बैज्ञानिक विश्लेषण र यसबाट इटहरी र इटहरीबासी लाई मुक्त गर्ने उपायको खोजी हुन जरुरी छ ।
समयमा खोला–पैनी सफा नगर्नु, खोलाकिनारमा तारजाली नलगाउनु, खोला–पैनीको बहाव अवरोध हुनेगरी भौतिक संरचनाहरू बनाउनु, सम्भावित क्षेत्रका बासिन्दामा सम्भावित जोखिम लापरबाही हुनु जस्ता सामान्य कुराले बाढी तथा डुबानबाट जनधनको क्षति भएको देखिन्छ । यो समस्या इटहरीमा वर्षायाम सुरु भएपछि वर्षैपिच्छे हुने गरेको छ । तर विपद्सम्बन्धी राम्रो ज्ञान नहुनु, सम्बन्धित निकायमा उद्धार गर्ने उपकरण पर्याप्त नहुनु, घाइतेलाई उद्धार गरी तत्कालै अस्पताल पु¥याउन नसक्नु बाढी तथा डुबानबाट इटहरीमा ठुलो क्षति हुनु नियतिजस्तै बनेको छ । यसरी मानव जीवनलाई नै तहसनहस पार्ने गरी आएको प्रकोपले आज पनि इटहरी उपमहानगरपालिकाको आर्थिक अवस्थालगायत सम्पूर्ण क्षेत्र अस्तव्यस्त बनाइरहेको छ । रोगको भाइरस तथा भूकम्पबाट हुने प्रकोप कति बेला आइलाग्छ हामीलाई थाहा हुन्न तर बाढी–पहिरो, आगलागी, शीतलहरजस्तो प्रकोप कसरी र कहिले हुन्छ भन्ने हामीलाई करिब–करिब थाहा हुन्छ । तर पनि हाम्रो बेवास्ता र लापरबाहीका कारण बर्सेनि करोडौं रुपैयाँ बराबरको धनजन जलेर, बगेर र डुबेर सकिन्छ ।
यस्तो अनपेक्षित अवस्था आउन नदिन इटहरी उपमहानगरपालिकाले उद्धार तथा नियन्त्रणका लागि केही औजार तथा उपकरण जोरजाम गरेको भए पनि पर्याप्त नहुँदा बर्सेनि बेहोर्नुपर्ने क्षति कम हुन सकेको छैन ।
इटहरी डुवानमा शेरा खोला
साविक पाँचकन्या गाविस–१ हालको धरान उपमहानगरपालिका–६ देखि उत्तर स्थित कन्या पोखरी र हात्ती सुँढे भीरको चट्टानबाट प्रारम्भ हुने मुल दक्षिणमा शेरा खोलाको प्रस्थान बिन्दु हो । अर्थात धरान उपमहानगरपालिका ६ को माथिल्लो सुमनटारदेखि माथिल्ला भागमा रहेको वल्लो वाईमा र पल्लो वाईमा हुँदै दक्षिण बग्ने खोल्सो नै शेरा खोलाको मुहान हो । यहीबाट हरेक साल अविरल बर्षा हुँदा पहाडको भित्तादेखि त्यस क्षेत्रको पाखाभित्ता समेत बगेर बाढीको रुपमा दक्षिणतिर झर्ने गरेको छ । पाँचकन्या गाउँको दक्षिणतिर चारकोशे जङ्गलतिर आउने बाढी यही शेरा खोलाहुँदै इटहरी आईपुग्छ । यसले हरेक बर्षायाममा ढुट्टा गिटी बालुवा आदि पाँचकन्यावासीले निर्माण गरेको हालको पक्की पुल हुँदै दक्षिण जङ्गलमा ल्याएर थुपार्दछ । बाढी त्यही जमिनभन्दा माथिको सतह हुँदै जङ्गलतिर जथाभावी हुँङ्कार गर्दै इटहरीको गाउँ वस्तीतिर आईपुग्छ । त्यही बाढी नै इटहरी बस्तीको मुख्य डुवानको मुख्य कारण बनिरहेको छ ।
तत्कालिन इटहरी नगरपालिकाका मेयर हाल प्रदेश एक सासंद सर्वध्वज सावाँ खोलाको स्वभावलाई लामो समयदेखि नियाल्दै आएका साक्षी छन् । सुरुमा धेरै बाधँ बनाइयो पछि गिटी बालुवा उत्खनन् गर्ने ब्यक्तिले त्यहाँ भएका तार जाली ढुङ्गा तस्कर गरेर डाडाँ कटाएपछि यस्तो समस्या आएको उनको भनाई छ । उनी भन्छन् ‘हरेक वर्ष शेरा खोलाले उत्खनन गर्ने प्राकृतिक सम्पदा बालुवा ढुङ्गा र गिटीको अध्ययन विश्लेषण गरिए बाढी रोकथामको आधार तयार हुनसक्छ ।’ डूबानबाट इटहरी लाई सुरक्षित राख्न शेरा खोलाको व्यवस्थापन पनि एउटा उपाय भएको उहाँको तर्क छ । इटहरीका अगुवा रामकुमार सुब्वा तत्कालिन सुनसरी जिल्लाका प्रशासकहरु मोहनप्रसाद चापागाई, गोपालप्रसाद अधिकारी र इटहरी उपमहानगरका तत्कालिन कार्यकारी अधिकृत पशुपति खतिवडा लगायतका कार्यकारी अधिकृतहरुले पनि यही विश्लेषण निकालेका थिए । उनीहरु सवैले इटहरी डुवान रोक्नका लागि तटबन्ध होईन खोलाले बगाएर ल्याउने बालुवा, माटो नै इटहरीले हरेक बर्ष ब्यहोर्नु पर्ने डुवानको समस्या भएको उनीहरुको विश्लेषण रहँदै आएको छ । सुब्वाका अनुसार बाढी नियन्त्रणका लागि २०४३ सालमा नै लाखौ खर्च गरेर तटबन्धन बनाएको तर बाढी नियन्त्रणले इटहरीको भोग्दै आएको समस्यामा स्थायी निकास दिन सकेन । उनको भनाई छ ‘इटहरी प्रवेश गर्ने खोला, खोल्सा लाई सतहमा बाढी नपस्ने गरी उत्खनन नै एकमात्र विकल्प बाँकी रहेको देखिएको छ ।’
इटहरीका अगुवा युवा नेता रामप्रसाद चौलागाई सुब्बाको तर्कसँग सहमत छन् । उनको भनाई छ ‘शेरा खोलाले हरेक बर्ष सतहभन्दा माथिसम्म ल्याउने प्राकृतिक सम्पदा नै बाढी आउनुको मुख्य कारण हो ।’ शेरा खोलाको हालको पानबारी जाने पक्की पुल दक्षिण इटहरी तिरको खोलाको बैज्ञानिक विश्लेषण गरेर हरेक बर्ष हिउँदमा ढुङ्गा गिटी र बालुवाको निश्चित परिमाण निकाल्नु बाढी नियन्त्रणको एकमात्र बिकल्प भएको उनको भनाई छ । इटहरी उपमहानगरपालिका क्षेत्रका सुकुमारी हर्दिया पैनी सिमा निर्धारण र त्यसको सफाई तथा गडन, खेतीखोला र टेङ्ग्रा खेलामा रहेक बर्ष हुने अतिक्रमण रोक्दै त्यसको सिमा निर्धारण गरी निर्वाध रुपमा पानी बग्न पाउने बातावरण बनाउन उपमहानगरपालिकाले खेल्नु पर्ने भूमिका नै बाढी नियन्त्रण एवम डुवान समस्याबाट इटहरीलाई मुक्ति दिने एकमात्र विकल्प भएको चौलगाई बताउँछन् । जथाभावी प्लाष्टिकजन्य बस्तु बिसर्जन गरी खोला पैनी आदिमा फाल्ने प्रबृति नियन्त्रणमा ध्यान दिनु पनि बाढी डुवानबाट इटहरी सुरक्षित राख्ने महत्वपूर्ण उपलब्धी हुन सक्छ । शेरा खेलामा पक्की डाईभर्सन इटहरी शहरको टेङ्ग्रा खोला ५३ साल अघि १२ फिट गहिरो थियो । अहिले पनि साना खोलालाई डोजर लगाई त्यति नै गहिरो बनाई इटहरी देखि खनार सम्मको खोलालाई डाईभर्सन निर्माण गरी खोला नै बुढी नदीमा जोड्नु अर्को स्थायी समधान हुन सक्ने आधार बन्न सक्ने चौलागाईको भनाई छ ।
कमजोरीको आधारभूमि
इटहरीक्षेत्रका खोला–नाला समयमा सफा नगरिनु, पानीको बहाव अवरुद्ध गर्दै एकपछि अर्को संरचना थप्दै लानुले बर्सेनि अधिकांश भागमा डुबान हुने गर्दछ, जसका कारण करोडौंको कृषि उत्पादनसहित ठुलो मात्रामा धनजनको क्षति हुँदै आएको छ ।
दैवी–प्रकोपका बेला उद्धारका लागि तालिमप्राप्त कर्मचारीको अभाव हुनु, विपद्को बेला आवश्यक सामान्य–ज्ञानको कमी हुनु, विभिन्न यन्त्रको प्रयोग गर्न नजान्नु विपद्का बेला क्षति थपिनुको अर्को कारण हो । त्यस्तै, उद्धारमा प्रयोग हुने सवारीसाधन कम हुनु, भएको सवारीसाधन पनि नियमित मर्मत–सम्भार नहुँदा जीर्ण बन्दै जान्छ, जसले गर्दा उद्धार कार्यमा कठिनाइ उत्पन्न हुने गरेको छ । उपमहानगरपालिकाका कर्मचारी तथा सरोकारवालाबीच एक–अर्कामा सहकार्यको अभाव हुनुले पनि जोखिमको मात्रालाई फराकिलो बनाएको छ । यसले विपद् परेका बेला अलमल सिर्जना गरी क्षति बढाइरहेको राम कुमार सुब्बाको बुझाई छ ।
सावधानी मुख्य उपकरण
भनिन्छ रोग लागेर उपचार गर्नुभन्दा रोग लाग्ने बाटो छेक्नु बुद्धिमानी हुन्छ । दैवी–प्रकोप र महामारीका सवालमा पनि यो कुरा लागू हुन्छ । प्रकृतिविरुद्धको मानवीय अतिक्रमणकारी गतिविधिमा कमि, पूर्वतयारी तथा सावधानी नै दैवी–प्रकोपबाट जोगिने वा क्षति कम गर्ने मुख्य अश्त्र वा उपकरण हो ।
कुनै पनि सम्भावित दैवी–प्रकोप वा महामारीविरुद्ध हाम्रो सावधानीको कमीले दिनप्रतिदिन मानव तथा भौतिक संरचनाको अस्तित्व संकटमा परिरहेको छ । यस्तो पृष्ठभूमिमा विपत्तिबाट टाढा वा सुरक्षित रहन इटहरी उपमहानगरपालिका तथा स्थानीयले मनन् एवम् व्यवहारमा लागू गर्नुपर्ने उपायहरूबारे ध्यान दिनु अपरिहार्य छ ।
पूर्वको यातायात तथा बसोबासको हबका रूपमा चिनिएको इटहरी उपमहानगर क्षेत्रमा पहाडी जिल्ला वा अन्य ठाउँबाट बसाइ सरी आउनेको संख्या अत्यधिक छ । उनीहरूले यहाँ बसोबास गर्ने जग्गा–जमिनको अवस्था के कस्तो छ ? सार्वजनिक जमिन मिचेर वा जग्गा व्यापारीले विभिन्न प्रलोभन देखिएर सार्वजनिक जग्गा किन्न लगाई, भौतिक संरचना पो बनाउँदै छ कि ? त्यसको स्थलगत अनुगमन गरी खोला किनारमा बस्ती÷बसाउने क्रम तत्काल रोकिनुपर्छ ।
इटहरीका बुढी, टेङ्ग्रा, खेती, सेरा, सुकुमारीलगायत खोलाहरू मिचेर थुप्रै भौतिक संरचना बनाइएको छ । त्यो क्रम तत्काल रोक्नु तथा बनेका संरचना हटाउन अपरिहार्य छ । त्यसबाहेक बाढी बर्सेनि मानव बस्तीमा पस्ने क्रम घटाउन वर्षायाम सुरु हुनु एक महिनाअघि इटहरी क्षेत्रका सबै खोला–नाला, नहर–पैनी सफा गर्ने सामुदायिक अभियान नै चलाउनुपर्छ । त्यही क्रममा पुल–पुलेसामा हुने पानीको बहाब अवरोध हुने कारकहरू हटाउनुपर्छ ।
सवारीसाधन, एम्बुलेन्स भए पनि समय–समयमा बिग्रिने भएकाले बेलैमा मर्मत गरी राख्नुपर्छ । साथै उक्त कार्यमा काम गर्ने कर्मचारीलाई नयाँ प्रविधिमा आधारित तालिम तथा सुविधा दिई तिखारी राख्नुपर्छ । बेलाबेलामा छिमेकी पालिकामा पनि सेवा दिनुपर्ने हुँदा यस्ता उपकरण तथा साधनहरूको थप जगेडा गर्नु पनि आवश्यक हुन्छ ।
प्रकोपमा परी घाइते भएका व्यक्तिलाई उद्धार गरी समयमै अस्पताल पु¥याउन विशेष योजनासहित साधन र मानिस छुट्टै तयारी अवस्थामा राखिनुपर्छ ।
यो आलेख इटहरी उप महानगरपालिका र नेपाल पत्रकार महासंघ सुनसरीको फेलोसिप अन्तरगत तयार पारिएको सामाग्री हो ।
