विराटनगरः विचार गर्नुभएको छ, प्रायःजसो सामुदायिक विद्यालय छिर्दा शुरुमा केको सामना गर्नुपर्छ ? अथवा त्यहाँ हामीलाई केबाट स्वागत गरिन्छ ? यो प्रश्नको साझा जवाफ हो ‘शौचालयबाट ह्वासह्वासी निस्कने दुर्गन्ध ।’
शौचालय पुग्ने जोकोही रुमालले मुख छोप्दै भित्र जानुपर्छ । मुख छोपेरै शौचालयबाट बाहिर निस्कने गर्नुपर्छ । कतैकतै त विद्यार्थीको कक्षा कोठासम्म नै दुर्गन्ध फैलिएको हुन्छ ।
धेरै सेवाग्राही पुग्ने सरकारी कार्यालयमा जस्तै हाम्रा अधिक सामुदायिक विद्यालयले शौचालय सरसफाइमा ध्यान दिएका हुँदैनन् । अरु धेरै शीर्षकमा धेरै खर्च गर्छन् । तर, शौचालय सफाइ उनीहरूको प्राथमिकतामा पर्दैन । बजेट छुट्याउँदैनन् । यसको पीडा विद्यार्थी र तिनका अभिभावकले पनि खेप्नुपर्छ । शिक्षकका लागि त छुट्टै शौचालय हुने भइगयो । ताल्चा लगाई ढोकामास्तिर सूचना टाँसिएको हुन्छ ‘शिक्षक कर्मचारीको लागि मात्र ।’
मोरङको ग्रामथान गाउँपालिका–१ लखन्तरीमा अवस्थित बेगनलाल निमाविको कथा भने अलि भिन्न छ । त्यहाँ पुग्दा खल्तीबाट रुमाल झिक्नु पर्दैन । दुर्गन्धको सामना गर्दै नाकमुख पनि खुम्च्याउनु पर्दैन । बरु प्रार्थनाको घण्टी बज्नुअघि पुगियो भने प्रदेश १ को अस्थायी राजधानी विराटनगरसँगै साँध जोडिएको यो विद्यालयमा अचम्मकै दृश्य देख्न पाइन्छ ।
प्रार्थनाको घण्टीअघि नै विद्यार्थीकै समूहमा प्रधानाध्यापक कृष्णहरि घिमिरे पनि मिसिन्छन् । अनि शुरु हुन्छ शिक्षकविद्यार्थीको आधा घण्टे अभियान । कोही बाल्टी बोक्छन् । कसैले झाडु । कसैले फिनेल र ब्रस । यो टोली सोझै विद्यालयको पश्चिमदक्षिण कुनाको शौचालय भएतिर लाग्छ । अनि शुरु हुन्छ चर्पी सफाइ । विद्यार्थीले पानी खन्याउँछन् ।
प्रधानाध्यापक घिमिरे फिनेल हाल्दै झाडु लगाउँछन् । छात्रा ब्रस रगड्छन् । केही क्षणमै शौचालयको प्यानमा लागेको पहेंलो कस मेटिन्छ । पिसाबको होइन अब फिनेलको सुगन्ध उठ्न थाल्छ । आधा घण्टाभित्रै छात्रछात्राको शौचालय टलक्कै हुन्छ । अब दुर्गन्ध निस्कने कुरै भएन ।
बेगनलालले शिक्षकविद्यार्थीकै सक्रियतामा आफूले प्रयोग गर्ने शौचालय सफाइ गर्न थालेको एक दशक भइसक्यो । तर, कमैले मात्र यसबारे थाहा पाएका छन् ।
प्रअ घिमिरे भन्छन्, ‘हामी आफैं झाडु बोकेर आफ्नो शौचालय सफाइ गर्छाँै । यसले विद्यार्थीमा उत्साह थपिन्छ । शिक्षकले शौचालय सफा गर्न लगाए भनेर उनीहरूमा हीनताबोध पनि हुँदैन । अभिभावकले पनि प्रश्न उठाउन पाउँदैनन् । बरु मिलेर गरे सबै काम सम्भव हुने रहेछ भन्ने सन्देश जान्छ ।’ सामुदायिक विद्यालयका शिक्षक र विद्यार्थीबारे सुनिने नानाथरी टिप्पणीलाई घटाउन यो अभियानले मद्दत पुगेको प्रअ घिमिरे दाबी गर्छन् ।
विद्यालयमा नर्सरी र कक्षा १ को लागि एउटा, २ देखि ८ सम्मका छात्रछात्राको लागि अलग अलग दुईवटा र, शिक्षक कर्मचारीको लागि अलग्गै शौचालय छन् । महिला शिक्षक र कर्मचारीले भने छात्राको शौचालय प्रयोग गर्छन् ।
हामी सबैभन्दा धेरै सफाइ गर्नुपर्ने ठाउँलाई झन् धेरै फोहोर गर्छौँ । शौचालय त्यही ठाउँ हो जुन सफा हुनैपर्छ । बेगनलालमा भने रुटिनअनुसार शौचालय सफाइ गरिन्छ । हप्तामा तीन पटक हर्पिक हालिन्छ । अरु दिन केमिकल र फिनेल । कक्षा ७ र ८ का विद्यार्थीले समूह बनाएर कसलाई कुन दिन सफाइमा खटाउने भन्ने तालिका बनाउँछन् ।
कक्षा ८ का अजितकुमार चौधरी बाल क्लबका अध्यक्ष पनि हुन् । विद्यार्थी परिचालन गर्ने जिम्मा उनकै काँधमा छ । चौधरी भन्छन्, ‘हामी माथिल्ला कक्षाकै विद्यार्थी खटिन्छौँ । सरहरूले पनि हामीलाई साथ दिनुहुन्छ ।’ चौधरीले आफूले प्रयोग गर्ने शौचालय आफैं सफा गर्दा सफा शौचालय प्रयोग गर्न पाएको बताए ।
प्रताप सरदार, जानकी सरदार र कक्षा ७ की राधिका ऋषिदेवले पनि सफाइको अगुवाइ लिन्छन् । राधिकाले भनिन्, ‘को खटिने भन्ने समूहले आफैं निर्धारण गर्छ ।’ उनले आफूहरूले राम्रो काम गरेको बताइन् ।
विद्यालयले बेलाबेला सरसफाइबारे तल्ला कक्षाका विद्यार्थीलाई जानकारी गराउन कार्यक्रम गर्छ । शौचालय प्रयोग गर्ने र सफाइबारे अलग्गै कक्षा चलाइन्छ । हरेक शुक्रबार हात धुने र सफाइको दिन हो । अतिरिक्त क्रियाकलापभित्रको वार्षिक कार्ययोजनामा पनि सफाइ समावेश गरिएको छ । ४ सय विद्यार्थी पढ्ने बेगनलालका स्वास्थ्य शिक्षक दिनेशकुमार खाँ र तोरन अधिकारी पनि शौचालय सरसफाइ अभियानमा सक्रिय छन् ।
प्रअ घिमिरेका अनुसार फिनेल र केमिकल विद्यालयले व्यवस्थापन गरेको छ । मसलन्द खर्च थोरै हुन्छ । सरकारको अनुदान निश्चित हुन्छ । तर, खर्चका शीर्षक बढेको छ । वल्र्ड भिजनले शौचालय मर्मतमा र रोटरी क्लब फ्यूजन विराटनगरले फिनेललगायत खरिद गर्न सहयोग गरेको छ । नारी विकास सङ्घले बेसिन राख्न सहयोग गरेको छ । फ्लस चाहिँ रोटरी क्लबले सहयोग गरेको छ ।
महिनावारी भएका छात्राले प्रयोग गरिसकेको प्याड डिस्पोज गर्ने ठाउँ नहुँदा समस्या भएको विद्यालयले जनाएको छ । प्रअ घिमिरे भन्छन्, ‘यसको व्यवस्थापन गर्न दाता खोजिरहेका छौं ।’ लखन्तरी सीमान्तकृत सरकार र ऋषिदेव जातिको बाहुल्य भएको गाउँ हो ।
मन्त्रीको अभियान सुस्त
प्रदेश १ सरकार गठन हुनासाथ सामाजिक विकासमन्त्री जीवन घिमिरेले पहिलो अभियानकै रूपमा कोशी अञ्चल अस्पतालको शौचालय सरसफाइमा चासो देखाए । आफैं निरीक्षण गर्न पुगे । फोहोरी शौचालयमा एक्कासि मन्त्री पसे । अस्पताल प्रमुख र कर्मचारीलाई सकस नै भयो । घिमिरेले शौचालय सुधार गर्न निर्देशन दिए । नगरे कार्वाही गर्ने उर्दी गरे । केही दिन कोशी अस्पतालका शौचालय टलक्कै टल्किए ।
मन्त्री घिमिरेले यत्तिकैमा विश्राम लिएनन् । उनी शौचालय निरीक्षण गर्दै झापाको दमकसम्म पुगे । मालपोतको शौचालय पसे । विराटनगरका सरकारी कार्यालयमा सप्राइज चेकिङ गरे । धेरै सामुदायिक विद्यालयसम्म पुगे । प्रदेशका जुन जिल्ला गए शौचालय निरीक्षण गर्न भुलेनन् । आफैंले हेरेपछि सुधार गर्न निर्देशन दिन्थे । यो अभियानले उनको परिचय शौचालयमा कडिकडाउ गर्ने मन्त्री भनेर स्थापित बन्दै थियो ।
तर, मन्त्री डुलुञ्जेल अभियान चल्यो । केही दिन शौचालय सफा पनि भए । तर जब मन्त्री घुम्न छाडे शौचालय पुरानै हालतमा फर्किए ।
आखिर अभियानको निरन्तरता किन भएन ? ‘सकिएको छैन’, मन्त्री घिमिरेले जवाफ दिए, ‘अब कडाइ गरेर अघि बढ्ने योजना छ ।’ उनले चर्पी सफाइ गर्ने अभियानमा नागरिक पनि संलग्न हुनुपर्ने बताए । सरकारको अरु धेरै काममा व्यस्त हुँदा पनि एउटै अभियानमा धेरै समय दिन नसकेको बताए । मन्त्री घिमिरेले कार्यालय प्रमुखलाई जिम्मेवार बनाउँदै अभियानलाई निरन्तरता दिइएको दाबी गरेका छन् ।
