दिनेश पाैडेल
हरेक ठाउँको नाम हुन्छ र त्यस नामको पछाडि अनेक कारण हुन्छन्, कथा र पात्र हुन्छन् । इटहरी सहरको नाम कसरी रह्यो होला ? यसबारेमा कसैकसैले ‘अनुसन्धान’ गरेर पच्चीस–तीस वर्षअघि एक लेख नै तयार पारेका थिए । स्थानीय पत्रिकाले विशेष अनुसन्धान भनेर त्यसलाई सहर्ष प्रकाशित गरेको थियो । मलाई कहिलेकाहीँ यस विषयमा उत्सुकता जाग्छ । कहिलेकाहीँ कल्पना गर्छु, मेरो सहर इटहरीले नाम पाउनुका पछाडि पक्कै केही कारण, घटना आदि हुनुपर्छ । त्यस ‘अनुसन्धान’ले दिएको प्रमाण सही हो कि होइन होला ?
इटहरीको बारेमा गरिएको अनुसन्धानमा अनुसन्धाताले भनेका छन् ः इँटको ‘हरी’ अर्थात् दण्ड दिने तुरुङका कारण यस सहरको नाम इटहरी रहेको हो । यसै आधारमा इटहरीको मुख्य चोकमा इँटको तुरुङ बनाई विभिन्न जातजातिका नारी–पुरुष सालिकलाई उक्त ‘इँट–हरी’ बोक्न लगाइएको थियो ।
भारतमा भोजपुर जिल्ला छ । नेपालमा पनि भोजपुर जिल्ला छ । भारतमा फतेहपुर नामका निकै स्थान छन्, नेपालमा पनि फत्तेपुर छ । ललितपुर भारतको मध्यप्रदेशको प्राचीन राजधानी सहर हो, भारतको उत्तरप्रदेशमा पनि ललितपुर छ । नेपालको ललितपुर पनि प्राचीन नै हो । भारतमा भरतपुर पनि एक प्राचीन राजधानी सहर नै हो । नेपालको भरतपुर पनि पुरानै ठाउँ हो । हामी साझा इतिहास, संस्कृति र धर्म भएका हुनाले व्यक्तिका नामजस्तै स्थानका नाम पनि साझा गर्दा रहेछौँ । कुन ठाउँले कुन ठाउँको नाम प्रयोग गर्यो, भन्न सकिने स्थिति छैन ।
भारत र नेपालमा जनकपुर, रामनगर, सीतानगर, कृष्णनगर, हरिनगर, शान्तिनगर, श्रीनगर, अयोध्या, बलिया वा त्यस्तै नामका बीसौँ वा त्यसभन्दा बढी स्थान छन् । इनरवा, इनरुवा, इनर्वा पनि नेपाल र भारतमा बीसौँ स्थान रहेछन् । इटहरी त्यस्तो लोकप्रिय नाम नभएकाले यसमाथि अनुसन्धान गर्न संस्कृतिविद्, भाषाविद् वा नृतŒवविद्हरुका लागि सजिलो हुँदो हो । इटहरीको नाम कसरी रह्यो होला ? फेरि सोचौँ । कोसी प्रदेशको दोस्रो ठूलो सहर इटहरी लामो इतिहास भएको ठाउँचाहिँ होइन । मुस्किलले चार–पाँच पुस्ताको कथा भेटिएला यहाँको बारेमा । अतः इटहरीको नाम यहीँ आविष्कार नभएर अन्यत्रको नाम पैँचो ल्याएको पनि हुन सक्ने देखिन्छ ।
तेह्रथुमको जिरिखिम्तीलाई ल्याएर हामीले पथरीनेरको झिकिमिट्टीलाई जिरिखिम्ती बनाएको पचास वर्ष पनि भएको छैन । इटहरी–१६ मा कोयाखोला टोल छ, त्यो तेह्रथुमकै कोयाखोलाबाट आएका केही परिवारले जुराएको नाम हो । त्यस ठाउँलाई पहिले स्थानीय थारू जातिले बिचला पैनी भन्ने गथ्र्याे । सिरहा, सप्तरी, धनुषा, महोत्तरी आदि जिल्लामा इटहरी नामका पुराना गाउँ निकै छन् भन्ने मलाई थाहा छ । तिनैमध्ये कतैका मानिस यहाँ बसोवास गर्न थालेपछि तिनले त्यो नाम यहाँ पनि ल्याएका हुनुपर्छ । सप्तरीको राजविराज एयरपोर्टको पूर्वपट्टि इटहरी नामको गाउँ छ । सिरहाको औरहीमा अर्काे पनि इटहरी छ । म इटहरी आउनुअघि मोरङको इटहराको बासिन्दा हुँ । इटहरा, इटहरी, इटहर्वा आदि नामका ठाउँ तराईमा अनेक छन् ।
भारतको बिहारमा मात्र बीसौँ ठाउँ छन् इटहरी नामका । हाम्रो ठाउँबाट अलिक नजिकका केही इटहरी हेरौँ–
१. बिहारको सहरसा जिल्लामा एउटा इटहरी नामको गाउँ छ । त्यो सोनबरसा सहरबाट ६ किमि पश्चिम–दक्षिणमा पर्छ ।
२. बिहारको सहरसा जिल्लामै अर्काे पनि इटहरी छ । यो सहरसा बजारबाट ६ किमि उत्तरमा छ र यो सोनबरसाको इटहरीबाट ३० किमि उत्तरमा पर्छ ।
३. बिहारको मधेपुरा जिल्लामा अर्काे पनि इटहरी छ । फुलौत नामको गाउँनेरको यो गाउँ सोनबरसाको इटहरीबाट ३५ किमिजति पूर्वदक्षिणमा छ ।
४. सुपौल जिल्लाको सुपौलबाट १० किमि पूर्व–दक्षिणमा र सहरसाको इटहरीबाट २० किमि उत्तरमा अनि सोनबरसाको इटहरीबाट ४५ किमि उत्तरमा अर्काे पनि इटहरी नामको गाउँ छ ।
५. सुपौल जिल्लामै छ अर्काे पनि इटहरी नामको गाउँ । त्यो गाउँ अर्रहानिजक अनि सुपौल बजारबाट लगभग २२ किमि उत्तर र सोनबरसाको इटहरीबाट ७० किमि उत्तर कोसीको पूर्वी किनारमा छ ।
६. पुर्णियाँ जिल्लामा पनि छ इटहरी गाउँ । सोनबरसाको इटहरीबाट लगभग ५५ किमि पूर्वमा पर्ने यो ठाउँ पनि प्राचीन बस्ती हो भन्नेमा शङ्का छैन ।
बिहारको सप्तकोसीको पूर्वपट्टिमात्र छवटा इटहरीको उल्लेख गरियो । उता कोसीको पश्चिमपट्टि मधुवनी जिल्लामा पनि केही इटहरी छन् । मधुवनी जिल्लाको मधुवनी सरहबाट पूर्व–दक्षिणमा स्थित अर्को इटहरी सोनबरसाको इटहरीबाट लगभग ७० किमि उत्तरमा छ । सुपौलको अर्रहानेरको इटहरीबाट सप्तकोसी तरेर केही पश्चिम जानुपर्छ यस गाउँमा पुग्न ।
यस्तो सूची लामो हुन्छ । तपाईँलाई पढ्न झर्काे लाग्ला भनेर बिहारका उता चम्पारण, सीतामढी, मुजफ्फरपुर, दरभङ्गातिरका इटहरीको कुरा नगरेको । पश्चिम बङ्गालका इटहरीको पनि कुरा नगरौँ ।
छिमेकी देश बङ्गलादेशका एक–दुई इटहरी नदेखाईकन चाहिँ यो टिपोट पूरा हुँदैन । बङ्गलादेश पूर्वी भागको सिलहटबाट ५० किमि दक्षिणमा भारतीय राज्य त्रिपुरानजिक एउटा सीमान्त गाउँ छ इटहरी । अर्काे इटहरीचाहिँ भारतीय राज्य पश्चिम बङ्गालको सीमानजिक गेदाबारीनजिक छ । यो उक्त देशको पश्चिमी भागमा राजशाही सहरबाट २० किमि उत्तरपश्चिममा पर्छ ।
यसै गरी इटहरा, इटहर्वा, इटराही, अटहरी, अटारी, टहरी, टिहरी आदि उस्तैउस्तै नाम भएका अनेक गाउँ र सहर छन् नेपाल र भारतभरि । इटहरीका सबैभन्दा पुराना लिखित सामग्रीमा यसलाई इट्राहारी आदि नाम देखिएको हुँदा यस सहरले इँटको हरी (तुरुङ)बाट नाम पाएको हो भन्ने लाग्दैन । अन्यत्रका इटहरीको नामसम्बन्धी बारेमा पटक्कै खोज नगरी दुई–चार जना स्थानीय बूढापाकाको भनाइलाई आधार बनाएर निष्कर्षमा पुगेको त्यो अनुसन्धान हास्यास्पद, लज्जास्पद लाग्छ, केटाकेटी तर्क लाग्छ । अनि त्यसै अनुसन्धानको भरमा चोकमा तुरुङ बनाउने कलाकार, पत्रकार, बुद्धिजीवी र समाजसेवी र नगरपालिकाको अध्ययन, चेतना र खुबी देख्ता सिङ्गै सहर टपरटुइयाँहरूको बस्ती हो भन्ने लाग्छ । त्यस तुरुङवरिपरि घुम्दा आफ्नो अज्ञान, लाचारी र निकम्मापन महसुस हुन्छ ।
त्यो तुरुङ र तुरुङ बोक्ने सबैलाई ढालिदिएर हाम्रो मूर्खता सगर्व प्रदर्शन हुनबाट रोकिदिएकामा जेनजीलाई धन्यवाद छ ।
