लेखापरीक्षण भनेको के हो ? यस प्रश्नको सामान्य उत्तर कठिन छैन । लेखापरीक्षण भन्नेबित्तिकै सम्बन्धित संस्था वा निकायको संगठन सञ्चालन वा संस्थागत परिचालनको सफलता, आर्थिक तथा वित्तीय क्षेत्रको उपयोगको अवस्था, आन्तरिक श्रोत परिचालनको अवस्था सहितको सम्परीक्षण र संस्थाले गरेका वा संस्थामा भएका वित्तीय कारोबारहरुका हिसाबकिताबको जाँचलगायत संस्था सञ्चालनमा प्रयोग भएका विधि(प्रकृयासमेत सम्पूर्ण कारोबार तथा लेखाको स्वतन्त्रतापूर्वक एवं तुलनात्मक रुपमा गरिने जाँच हो भन्ने बुझिन्छ ।
विद्वान जे.आर.बेटलिवायको परिभाषाअनुसार ‘लेखा परिक्षण भनेको व्यापार वा कारोबारमा प्रयोग भएका हिसाबकिताबका पुस्तकहरुको बुद्धिमत्तापूर्ण तथा आलोचनात्मक जाँच हो । एउटा निश्चित अवधि तोकेर तयार पारिएको अभिलेख तथा प्रमाणहरुको सहायताका अधारमा नाफा(नोक्सान खाता तथा स्थिति विवरणपत्रले वास्तविक र सही स्थितिको विवरण बताउँछ कि बताउँदैन भनेर जान्न यस्तो परीक्षण गरिन्छ ।’
त्यसैगरी, अर्का विद्वान एफ. आर.एम. डी. पौला लेखापरीक्षणका बारेमा भन्छन् लेखापरीक्षण भनेको स्थिति विवरणपत्र (वासलात), नाफा नोक्सान खाता एवं तीसँग सम्बन्धित कागजात, खाता र प्रमाणहरुको यस प्रकारको विश्वसनीय जाँच हो, जसबाट लेखापरीक्षक स्वयं सन्तुष्ट हुन सकोस् । अनि आफूले लेख्ने प्रतिवेदनमा इमान्दारीका साथ लेख्न सकोस् कि मलाई परीक्षणका क्रममा प्राप्त भएका सूचना, जानकारी, स्पष्टिकरण र बहि खाता तथा पुस्तकका आधारमा वासलात नियमानुसार तयार गरिएको छ । यसले परिक्षण गरिएको व्यवसायको र कारोबारको सही तथा ठीक स्थितिलाई बताउँछ ।’
उपरोक्त दुवै परिभाषाका आधारमा लेखापरीक्षण भनेकोः
१. धेरै सतर्कता र बुद्धिमत्तापूर्वक गरिने परीक्षण ।
२. एक प्रकारको मिहिन जाँच ।
३. नाफा(नोक्सान खाता र वासलातको सत्यताको जाँच ।
४. गणितीय शुद्धताको जाँच ।
५.प्रविधि र खाताहरुको नीतिगत तथा कानूनी सम्परीक्षण ।
६.निर्धारित लक्ष्य र लक्ष्य प्राप्तिको तुलनात्मक जाँच ।
७.हासिल उपलब्धिहरुको सम्परीक्षण र संरक्षण ।
८. व्यवसायको दीर्घकालीन असरबारे लेखाजोखा ।
९. कारोबारको मुल्याङ्कन र सुझाव प्रदान ।
१०.गरेको काम, कारोवबारलाई कानूनी मान्यता प्रदान ।
११. स्वतन्त्र र कानूनी व्यक्तिबाट प्रमाणीकरण आदि हुन् भन्न सकिन्छ ।
लेखापरीक्षण सामान्यतया ३ किसिमबाट गरिन्छ
आन्तरीक लेखापरीक्षण
सहकारी संस्थामा साधारणसभाले सञ्चालक समितिसँगै संयोजकसहित ३ जना रहेको लेखा सुपरिवेक्षण समिति गठन गरेको हुन्छ । संस्थाको तर्फबाट भएका काम, कारोबारको अभिलेख सामान्यतया त्रैमासिक वा चौमासिक रुपमा लेखा सुपरिवेक्षण समितिले आन्तरिक लेखापरीक्षण गर्ने गरिएको छ । यो काम मासिक रुपमा वा अनुकुल भए कारोबारसँगै गर्नु उपयुक्त हुन सक्छ । आन्तरिक लेखापरीक्षणबाट अपेक्षित उपलब्धि निम्नअनुसार हुन सक्छन्ः
क. नियमित रुपमा लेखा तथा नीतिगत परीक्षण हुने ।
ख.समयमै गल्ति पत्ता लगाई सुधार गर्न सकिने ।
ग. सुधारका कदमले व्यवसाय वृद्धिमा सहयोग पुग्ने ।
ङ. लेखा सुपरिवेक्षण समितिप्रति विश्वास बढ्ने ।
च. संस्थाको साख वृद्धिमा सहयोग पुग्ने ।
छ. संस्थालाई त्रुटिरहित बनाउन सहयोग पुग्ने ।
ज. व्यावसायिक परामर्श पनि दिन सकिने ।
स्वतन्त्र र बाह्य लेखापरीक्षण
सहकारी संस्थाको वार्षिक साधारणसभाले प्रत्येक वर्षको साधारणसभाको बैठकबाट चालु वर्षको लेखापरीक्षण गर्न १ जना सरकारद्वारा मान्यताप्राप्त लेखापरीक्षक नियुक्त गर्ने र निजको पारिश्रमिक साधारणसभाले तोक्ने कानूनी व्यवस्था छ । तोकिएका व्यक्तिले आवधिक रुपमा वा बीचबीचमा वा आर्थिक वर्षको अन्त्य भएपछि लेखापरीक्षण सम्पन्न गरी असोज मसान्तअगावै तोकिएको ढाँचामा सम्बन्धित संस्थामा लिखित प्रतिवेदन दिनु पर्नेछ । यस प्रकारको स्वतन्त्र लेखापरीक्षणबाट अपेक्षित उपलब्धि निम्नलिखित हुनेछन्ः
– जानकार व्यक्तिबाट वार्षिक हिसाब जाँच गरिने ।
– कानूनी मान्यताप्राप्त भएको कारणले विश्वसनीय हुने
– लेखापरीक्षक साधारणसभाप्रति उत्तरदायी हुने ।
– हिसाब परीक्षणपछि सुझावसहित प्रतिवेदन पाइने ।
– सदस्यहरूको संस्थाप्रतिको विश्वास बढ्ने ।
– कानुनतः प्रमाणित भएको प्रतिवेदन प्राप्त हुने ।
सामाजिक लेखापरीक्षण
सहकारी संस्थाहरुमा सामाजिक लेखापरीक्षण गर्ने प्रचलन त्यति देखिँदैन । तर सफलता प्राप्त गरेका र अपेक्षित सफल हुन नसकेका सहकारी संस्थाका प्रतिनिधि, विषयगत लगायतका संघहरुका प्रतिनिधि, बाह्य ऋण प्राप्त गरेको बैंक वा संघ वा वित्तीय निकायका प्रतिनिधि, सरोकारवालाहरु, छिमेकी सहकारी संस्थाका प्रतिनिधि, नियामक निकाय (सरकार) का प्रतिनिधि, संस्थाका सञ्चालकहरु, लेखा सुपरिवेक्षण समिति, मुख्य कर्मचारीहरु र सञ्चारकर्मीहरुको उपस्थितिमा संस्थाको अवस्था, संस्थाद्वारा प्रदत्त सेवा, तुलनात्मक प्रगति विवरण पेस गरी सुझाव लिएर नयाँ कार्य योजना निर्माण गर्ने, व्यावसायिक र रणनीतिक योजना तयार गर्ने कार्य अझ व्यावहारिक हुनेछ ।
सामाजिक लेखापरीक्षणबाट अपेक्षित उपलब्धि निम्न हुनेछन्ः
– संस्थाले प्रदान गरेको सेवाको गुणस्तर पहिचान हुने ।
– प्रदत्त सेवा र सदस्यको आवश्यकताबीच तादात्म्य ।
– सदस्यको जीवन पद्धतिमा रुपान्तरण गर्ने खालका कार्यक्रम तयार गरी कार्यान्वयनमा सहज हुने ।
– संस्थागत जवाफदेहिता बढ्दै जाने ।
– पारदर्शिताले विश्वसनीयता बढ्दै जाने ।
– कार्यक्रमको प्रभाव र असर पहिचान हुने ।
– सिकाइलाई परिष्कृत गरी सेवामा सुधार गर्न सकिने ।
– संस्थागत लोकतन्त्र प्रवद्र्धनमा सहयोग पुग्ने ।
– सामाजिक पूँजीको विकासका लागि सहयोग पुग्ने ।
– सबै सरोकारवालाहरुसँग मैत्रीभाव विकास हुने ।
