इटहरीः यो कथाको ‘टर्निङ पोइन्ट’हो, विसं २०७२ सालको । देशमा ७.८ म्याग्नेच्युडको विनाशकारी भूकम्पले ८ हजार बढी मानिसको ज्यान गयो, कयौं ऐतिहासिक संरचनाहरु भत्किए, देशको अर्थतन्त्र नराम्रोसँग डमाडोल भयो.. र, कयौं नेपालीहरु घरबारविहीन बन्न पुगे । त्यहीबेला समाजसेवी भएर उदाए, हाँस्यकलाकारद्वय सीताराम कट्टेल (धुर्मुस) र कुन्जना घिमिरे (सुन्तली) । यसअघि नेपाली हाँस्यजगतमा चिरपरिचित छवि बनाएका धुर्मुस–सुन्तलीले ०७२ सालको महाभुकम्पपछी भने आफूहरूलाई समाजसेवीको रूपमा उदय गराएका हुन् ।
भुकम्पलगत्तै उनीहरुले घरबारविहीन बनेका काभ्रे पाँचखालका पहरी समुदायका लागि बस्ती बनाए । बस्ती बनाउँदै गर्दा उनीहरुलाई आर्थिक अभाव भएर ललितपुरमा रहेको आफ्नो घर बेचेर पनि बस्ती निर्माणको काम पूरा गर्न लागेका छन् भन्ने चर्चा भयो । तत्पश्चात् उनीहरू नेपालीहरुको भावानासँग जोडिए । र, सुरु गरे मागेर समाजसेवा गर्ने काम ।
उनीहरुलाई स्वदेश तथा विदेशबाट सहयोगको क्रम ओइरिन थालेपछि धुर्मुस–सुन्तली सिन्धुपाल्चोकमा बस्ती बनाए । सिन्धुपाल्चोकपछि महोत्तरीमा मुसहर बस्ती बनाए । बाढीपीडितका लागि रौतहटको सन्तपुरमा पनि उनीहरुले एकीकृत नमूना बस्ती बनाए । तर दाताहरूको सहयोगको भरमा । ४ वटा बस्ती निर्माणको काममा सफल भएका धुर्मस–सुन्तली अहिले चितवनमा अन्तराष्ट्रिय क्रिकेट रंगशाला बनाउन जुटिरहेका छन् । तर आर्थिक अभावमा रंगशाला निर्माणको काम तत्काल स्थगित बनेको छ ।
२०७५ माघ १६ मा राज्यको सहभागितामा चितवनको रामपुरमा गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय क्रिकेट रंगशाला परियोजना घोषणा भएको थियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली, पूर्वप्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल, कांग्रेस महामन्त्री शशांक कोइराला, त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उपकुलपति, कृषि वन विश्वविद्यालयका उपकुलपतिलगायत मन्त्री, सांसद, खेलाडीको उपस्थितिमा घोषित परियोजना अगाडि बढ्यो । फाउन्डेसनको मौज्दात २ करोड ८६ लाख ३७ हजार ११ रुपैयाँ खर्च गर्ने निर्णयसँगै रंगशाला निर्माण अगाडि बढ्यो थियो । सबै तहका सरकार, विभिन्न संघ, संस्था तथा व्यक्तिहरुले रंगशाला निर्माणका लागि धुर्मुसलाई सहयोग गरिरहे ।
रंगशाला निर्माणमा भ्रष्टाचार गरेको भन्दै उनीहरूविरुद्ध उजुरी परेपछी यतिबेला धुर्मुस–सुन्तली भ्रष्टाचार मुद्दामा मुछिएका छन् । रंगशाला निर्माणका क्रममा भ्रष्टाचार भएको भन्दै फाउण्डेसनविरुद्ध इमेलमार्फत् उजुरी प्राप्त भई दर्ता भएको अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले जनाएको छ । उजुरीकर्ताले विभिन्न दातृ निकायको सहयोग, विदेशमा रहेका नेपालीहरुको सहयोग तथा सरकारी संयन्त्रको रकम समेतको सहयोगमा बन्दै गरेको रंगशालामा खर्च भए बराबरको काम नभएको र फाउण्डेसनले नै भ्रष्टाचार गरेको हो । सरकारले गरेको अध्ययनमा भने धुर्मुसले हालसम्म भएको काम र खर्च भएको रकमबारे झुट बोलेको भेटिएको छ । अहिलेसम्म उनीहरूले यसमा भएको खर्च र उठेको रकमबारे हिसाव देखाएका छैनन् । धुर्मुस–सुन्तली फाउण्डेसनले बनाउने भनेको रंगशालामा हालसम्म ५४ करोड रुपैयाँभन्दा बढी खर्च भइसकेको बताइएको छ । रंगशालाको भौतिक प्रगति भने जम्मा १४ प्रतिशत मात्रै रहेको छ । करिब ३ अर्ब लागतमा बनाउने भनिएको रंगशालामा अनुमान गरिए अनुसारको सहयोग प्राप्त नभएको र आफूहरुलाई १७ करोड ऋण लागिसकेको भन्दै धुर्मुस–सुन्तली फाउण्डेसनले स्वामित्व ग्रहण गरिदिन भरतपुर महानगरलाई आग्रह गरेको थियो ।
अख्तियार अनुसन्धान आयोगकाअनुसार थप छानबिनका लागि धुर्मुस(सुन्तलीलाई प्रकाउ समेत गरिने बताएको छ । भलै, धुर्मुस–सुन्तली निर्दोष प्रमाणित होलान् या सजाय भोग्लान् । तर यतिबेला सामाजिक सञ्जाल, बुद्धिजीवी बर्ग र नागरिक समुहबीचमा उनीहरूबारेको धारणा बद्लिसकेको छ । गरिब, विपन्नहरुका निम्ति ४ वटा फरकफरक बस्ती बनाउँदा ताका ‘देउता’को स्वरुपमा लिईएका उनीहरूलाई अहिले भ्रष्टाचारीको उपमा गाइगुइ सुरु भइसकेको छ । कलाकारिता राम्रै जमिरहेका बेला उता चट्टकै छोडेर समाजसेवामा विलिन भएका उनीहरूले जनतामाझमा बद्लिएको छवि बदल्न सक्लान् या नसक्लान्, त्यो अलग कुरा हो । तर उनीहरूले आफूहरूविरुद्ध उठेका प्रश्नको जवाफदेहीबाट भने भाग्न मिल्दैन । आफूसँग पैसा नभएपछि समाजसेवा किन गर्नु ? अरुको सम्पतीमा रजाइँ गर्ने अनि सम्पत्तिको स्पष्टता हुनुपर्दैन ? किन ठूलो महत्वाकांक्षी राख्नु ? गाडी चड्न नसक्नेले किन प्लेनको किन्ने सपना देख्नु ?
नेपाली कलाकारको समाजसेवा
नेपाली कलाकारको समाजसेवा नियाल्दा मदनकृष्ण श्रेष्ठ, हरिवंश आचार्य र गायिका आनी छोइङ डोल्मा अग्रपङ्क्तिमा देखा पर्छन् । महले जनस्वास्थ्य सरोकार ट्रष्ट खोलेर अस्पताल, नर्सिङ तालिम र स्वास्थ्य शिविरहरू, काठमाडौंको बागबजारमा मोडल अस्पताल र दोलखामा गौरीशङ्कर अस्पताल चलिरहेका छन् । गरिब विद्यार्थीका लागि समता स्कूल खोल्ने अभियानमा पनि मह र आनी छोइङ उत्तम सन्जेलसँगै छन् ।
त्यस्तै, आफ्नो सारा कमाई सामाजिक सेवामा लगाएर आनन्दित हुने आनी छोइङ अहिले मिर्गौला रोगीहरूका लागि आरोग्य डाइनोग्सिस केन्द्र खोल्दैछिन् । मिर्गौला रोगबाट आमा गुमाएकी आनीको आरोग्य केन्द्र खुलेपछि मिर्गौला प्रत्यारोपणअघिको परीक्षणका लागि कसैले विदेश धाउनुपर्ने छैन । प्रायः थुप्रै कलाकार समाजसेवामा होमिएका पाइन्छ । फरक के भने, कोहिले क्यामेराको अगाडि सेवा गर्छन् त कोहि क्यामेरा पछाडी । कोहि आफूले सकेको र आफूसँग भएको सहयोग गर्छन् त कोहि मागेर । मदनकृष्ण(हरिवंशदेखि धुर्मुस(सुन्तलीसम्म आइपुग्दा समाजसेवा गरिखाने भाडोको रूपमा स्थापित भइसकेको छ । यसको मुल मर्म भनेको पैसा उठाउने र सेवाको नाममा आफ्नै दुनो सोझ्याउने र जनताको नजरमा छारो हाल्ने ।
श्वेताकै बाटोमा धुर्मुस–सुन्तली
त्यसो त विवादित समाजसेवी कलाकारहरुको अग्रपंक्तिमा आउने नाम हो, नायिका श्वेता खड्का । नायक श्रीकृष्ण श्रेष्ठसँग विवाह भएको एक महिनामै श्रीमान गुमाएकी नायिका खड्काले थुप्रै दर्शकको सहानुभूति बटुलिइन । पछि २०७४ सालमा सिन्धुपाल्चोकको इन्द्रावती नदी किनारका ५६ घर माझीका लागि एकीकृत माझी बस्ती बनाउने निर्माणको औपचारिक घोषणापछि श्वेता एकाएक समाजसेवी कहलिइन् । उनले घोषणा गरेको चार वर्षपछी आर्थिक अभावका कारण माझी बस्ती निर्माण अलपत्र परेपछि उनी विवादमा तानिइन । हुन पनि सोही वर्ष उनले ठूलो रकम खर्च गरेर बिही गरिन् तर माझी बस्तीका लागि अरूसँग चन्दा याचना गरिरहिन् । यता माझी बस्तीका बासिन्दाहरूले आफूहरूको थाप्लोमा उल्टै ५ लाख रूपैयाँ ऋण थोपरिएको गुनासो गरे, राम्रोसँग बस्न सम्म नअटिने घर साँघुरा भएको, ‘श्वेता–श्री फाउन्डेसन’ को नाममा अकुत सम्पत्ति कमाएको आरोप श्वेताले ब्यहोर्नुपर्यो । हुन पनि उनले कहिल्यै खर्च सार्वजनिक गरिनन् । उल्टै दाताहरुसँग सहयोगको लागि आह्वान भने गरिरहिन् । यद्यपि उनले बस्ती हस्तान्तरण गर्न सकेकी छैनन् । सँगै अहिले माझीहरू श्वेतालाई नमुना बस्ती निर्माणको जस दिनसम्म तयार छैनन् । माझी बस्तीअघिसम्म श्वेताको जुन छवि दर्शकमाझ थियो, अहिले त्यो नरहेको र दर्शकले पत्याउन छोडेको सामाजिक संजालहरुले प्रमाणित गर्छन् ।
मागेर समाजसेवा हुँदैन
नेपालको परिप्रेक्ष्यमा पछिल्ला केही इतिहासहरुले समाजसेवाको परिभाषा नै बद्लिएको छ । चन्दा उठाउने र थोरै बाढ्ने धेरै आफ्नै दुनो सोझ्याउने प्रवृत्तिले गर्दा समाजसेवा गरिखाने साधनको रूपमा स्थापित हुँदै गएको देखिन्छ । हुन पनि अहिले नेपालमा देश–विदेशबाट चन्दा लिएर सहयोग स्वघोषित सामाजिक अभियन्ताका लिस्ट निकै लामो छ । अनेकौं गरेर सामाजिक सञ्जाल तथा युट्युब च्यानलमा भाइरल हुने अनि देश तथा विदेशमा रहेका नेपालीबाट पैसा उठाएर राहत बाँड्ने, समस्यामा परेकालाई सहयोग गर्ने, अस्पताल, विद्यालय, स्कूल घर निर्माण गरिदिने क्रम लहर छ । त्यसरी आफूलाई सामाजिक अभियन्ता बताउनेहरुमा ज्ञानेन्द्र शाही, ज्वाला संग्रौला, हेमराज थापा, जेरी ताम्राकार, हिमाल उपाध्याय, पुण्य गौतम लगायत अग्रपंक्तिमा देखिन्छन् । उनीहरुले समस्यामा परेका धेरैलाई सहयोग पनि गरेका छन् । तर बुझ्नुपर्ने चाहिँ के भने, ५ हजारको सहयोग हस्तान्तरणमा २५ वटा क्यामेराले खिचिइन्छन् । त्यही भिडियोहरू देखेर उनीहरुलाई धेरैले विश्वास गर्दै देश(विदेशबाट सहयोगको ओइरो आउँछ । त्यसपछि आएको सहयोगलाई आधा भाग लगाएर क्यामेरा लिएर वितरण गर्न पुग्छन्, उनीहरू । आफू कार किन्छन्, घर बनाउँछन् तर सामाजिक संजालमा कथित अभियन्ताको ट्याग भिराउछ्न् । तर देश-विदेशबाट उठेको रकमबारे कहिल्यै सार्वजनिक गर्दैनन् । बल्की, सधै सहयोगको लागि हात फैलाइरहन्छन् । त्यसैले, जनतामाझ समाजसेवाप्रतिको विश्वास गुम्दै गएको छ ।
कानुनले पनि यसरी पैसा उठाउन दिंदैन
मुलुकी अपराध संहिता, २०७४ ले कसैले पनि कुनै व्यक्तिको लागि सहयोग, चन्दा भन्दै पैसा उठाउन प्रतिबन्ध गरेको छ । अपराध संहिता, २०७४ को दफा १२६ ९क० मा उल्लेख छ, ‘कसैले कुनै व्यक्ति कसुर पीडित भएको कारण देखाई निजको तस्बिर राखी वा नराखी सार्वजनिक रुपमा वा सामाजिक सञ्जालमार्फत आह्वान गरी वा नगरी निजलाई औषधी उपचार गर्ने, अन्य कुनै किसिमको राहत, सुविधा दिने वा अन्य कुनै प्रयोजनका लागि कसुर पीडित वा निजका परिवारको सदस्यको तर्फबाट कसैलाई चन्दा, सुविधा, सहयोग, अनुदानको नाममा कुनै किसिमको नगद वा जिन्सी माग्नु, लिनु वा प्राप्त गर्नु हुँदैन ।’
कसैले त्यसरी सहयोग उठाएको पाइएमा उक्त व्यक्तिलाई तीन महिनासम्म कैद वा पाँच हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना हुने व्यवस्था गरिएको छ । उक्त व्यक्तिले सहयोग वा चन्दाको नाममा प्राप्त गरेको नगद वा जिन्सी जफत हुनेछ ।
अपराध संहिता, २०७४ को दफा १२६(क) को २ मा उल्लेख गरिएको छ, ‘उपदफा ९१० बमोजिमको कसुर गर्ने वा गराउने व्यक्तिलाई तीन महिनासम्म कैद वा पाँच हजार रुपैयाँसम्म जरिबाना हुनेछ र त्यसरी प्राप्त गरेको नगदी वा जिन्सी जफत हुनेछ ।’ यद्यपि केही अभियन्ताले यसको बिनाप्रवाह कथित समाजसेवा गरिरहेका छन् । चन्दा उठाइरहेका छन् । आफू बनिरहेका छन् ।
