इटहरीः चीनको सिसौ प्रान्तबाट प्रारम्भ भई जापानमा सफलतापूर्वक परीक्षण भएको ‘राइस डक फार्मिङ’ नेपालमा पनि सञ्चालनमा आएको छ ।
राष्ट्रिय खाद्य बैंक लिमिटेडले यो खेति प्रणाली झापा जिल्लाको गौरादह नगरपालिका वडा नं. ७ मा सञ्चालनमा ल्याएको छ । धानखेतिमा नै हाँस पालन गर्ने भएकाले यो खेति प्रणालीलाई ‘राइस डक फार्मिङ’ भनिएको हो । यो प्रणालीबाट धानखेति गर्दा लागत कम हुने र दोब्बर फाइदा हुने बैंकका कार्यकारी अध्यक्ष शंकरनाथ उप्रेतिले जानकारी दिए । खेतमा बेर्ना रोपेको २२ दिनमा हाँसका २२ दिनका चल्ला खेतमा छोडिन्छ । यसले गर्दा धानलाई आवश्यक पर्ने मल उपलब्ध हुनुका साथै गोडमेल गनुपर्ने कामबाट पनि किसानले मुक्ति पाउँछन् । सुरुमा चल्ला खरिद गर्दा किसानलाई केही आर्थिक भार परे पनि परम्परागत रुपमा गरिँदै आएको खेति प्रणालीमा जस्तो अतिरिक्त लागत नलाग्ने हुँदा अधिक फाइदा हुने बैंकका कार्यकारी अध्यक्ष उप्रेतिले बताए ।
‘परम्परागत रुपमा यो काम सबै मान्छेको हातबाट गर्नुपर्ने भयो, गोड्ने मजदुर पनि लाग्ने भयो’, कार्यकारी अध्यक्ष उप्रेतिले भने, ‘राइस डक फार्मिङबाट गइसकेपछि काट्न मात्र हामी आए भयो । गोड्ने, मल दिने सबै काम हाँसले गर्छ ।’ एक पटक हाँस हालेपछि एक वर्ष सम्मको बालीलाई अन्य मलजलको आवश्यकता नपर्ने उनको भनाइ छ । जसले गर्दा किसानको उत्पादन लागतमा काटौति भई प्रतिफल अधिक हुने उनको भनाइ छ । ‘अर्को कुरा यहाँ हाँसले तीन महिनादेखि चार महिनासम्म खेल्न पाउँछ, त्यति बेलासम्म एउटा हाँसले यहाँ ४ केजी मल दिँदो रहेछ’, कार्यकारी अध्यक्ष उप्रेतिले भने, ‘यहाँ एक हजार हाँस छन् जसले ४ हजार केजी मल दिने भयो । बाली चक्र अनुसार यहाँ धानबाली निकालेपछि हामीले गहुँ रोप्छौँ, मकै रोप्छौँ, तोरी छर्छौँ । जे गर्दा पनि हामीलाई मल पुग्ने भयो ।’ यस प्रकारको खेतिप्रणालीले माटोलाई उर्वर बनाउने उनको भनाइ छ ।
बैकले यहाँ स्थानीय धनञ्जय चुडालसहित अन्य किसानको ५ बिघा खेत भाडामा लिए धानखेति गरेको छ । जसमध्ये एक हेक्टर क्षेत्रफलमा पहिलो वर्ष परीक्षाणको रुपमा यो खेति प्रणालीको अभ्यास गरिएको उनले बताए । जसबाट आफू सन्तुष्ट भएको र अर्को वर्ष थप ठाउँमा खेति गर्ने उत्प्रेरणा मिलेको उनले सुनाएका छन् । हाँसलाई चारोको रुपमा धान दिइन्छ । दिनभर खेतमा नै खेल्ने हुँदा हाँसले आफूलाई आवश्यक पर्ने आहार त्यहीँबाट पाउँछ र मल दिने गर्छ । धानको बेर्ना ‘पसाउन’ थालेपछि हाँसलाई खेतबाट हटाइन्छ । जसलाई बिक्री गरेर किसानले आम्दानीसमेत गर्न सक्छ । सुरुमा खेतमा हाँस छोड्दा बाली मास्ने हो कि भन्ने डर लागेको किसान चुडालले बताए । पछि रोप्नबाहेक केही गर्नु नपर्ने भएपछि उत्साह थपिएको उनले जानकारी दिए । रासायनिक मल प्रयोग गर्दाभन्दा हाँसलाई धानबालीमा छोड्दा बाली सप्रिएको उनको भनाइ छ । नजिकका किसानले पनि यो खेतिप्रणाली अवलम्बन गर्छु भन्दै आफूकहाँ आउनाले थप उत्साह थपिएको उनले सुनाए ।
‘यो खेति जसरी हामी यहाँ गरिरहेका छौँ, हामीमा पहिलेको भन्दा धेरै उत्साह, धेरै जाँगर थपिएको छ’, कृषक चुडालले भने, ‘अहिले वरिपरिको किसालने ल म पनि अर्को साल २÷४ सय हाँस पालेर गर्छु है भन्दै दिनमा ३ जनादेखि ४ जना किसान आउँछन् ।’ उनीनजिकका किसान धेरैले परम्परागत कृषि प्रणालीलाई ‘राइस डक फार्मिङ’द्वारा विस्थापित गर्ने मनस्थिति बनाएका छन् । अहिले गाउँघरमा खेति गर्न आवश्यक पर्ने मानवीय जनशक्ति पनि कम हुँदै गएकाले यो खेति प्रणाली उपयुक्त हुने उनको भनाइ छ । साथै हाँसको बिक्रीबाट पनि लाभ लिन सक्ने हुँदा उनी उत्साहित देखिएका छन् । लाभ बढी र लागत काम भएकाले अर्को वर्ष आफू पनि यो खेति प्रणाली अवलम्बन गर्ने सोही ठाउँका कृषक विष्णु लुइँटेल बताउँछन् ।
‘धानखेतिसँगै हाँसपालन कार्यक्रम जुन आएको छ, मलाई यो एकदम उपयोगी महसुस भएको छ’, कृषक लुइँटेलले भने, ‘यसको बेफाइदाका कुरा त हामी छरछिमेकमा रहेर पाएका छैनौँ । यसबाट कृषि प्रणालीलाई बढावा दिएकै महसुस भएको छ । यसबाट हामीलाई पनि प्ररणा मिलेको छ ।’ यो खेति प्रणालीको परीक्षण सफल भएकाले आगामी वर्ष अझै धेरै क्षेत्रफलमा राइस डक फार्मिङ गर्ने अठोट राष्ट्रिय खाद्य बैंकको रहेको छ ।
