इटहरीः इटहरी चोकदेखि निजी सवारीमा आधा घण्टा र विराटनगरबाट पनि त्यति नै समयमा पुगिन्छ मोरङको बुढीगङ्गा गाउँपालिका । त्यहाँ पुग्ने जो कोहीले पनि नयाँ रिसोर्ट हो कि भनेर आँखा लगाउने ठाउँ बनेको छ ।
वरिपरी परालले बारेका र खरले छाएका चिटिक्क परेका टहराहरू र छेउमा फूलबारी छ । तर त्यो कुनै रिसोर्ट नभर्र्ई नेपाल च्याउ उद्योग’ हो । नेपाल दाजुभाइले सञ्चालन गरेको ‘नेपाल च्याउ उद्योग’ रिसोर्टभन्दा कम आकर्षक छैन । सरोज नेपालको दैनिकी बिहान ४ बजेबाट शुरु हुन्छ । केही समयको योगा र ध्यानपछि उनी डोको बोकेर निस्कन्छन् । करिब १ घण्टा उनलाई कटेजमा च्याउ टिप्न लाग्छ । त्यसपछि पोको पार्न एक घण्टा । सरोजका २ जना भाइ छन् । सुरज र जीवन । पोको पारेको च्याउ बाइकमा बाँधेर जीवन विराटनगर हानिन्छन् भने सुरज इटहरी । नयाँ च्याउ पुर्याएर अघिल्लो दिनको च्याउको पैसा लिएर फर्कन्छन् उनीहरू ।
२०७१ सालमा २१ वर्षकै उमेरमा युएइ हान्निएका थिए सरोज । पारिवारिक आम्दानी नभएकाले सबै उनको कमाइमा भर पर्नुपर्ने अवस्था थियो । त्यत्तिकैमा भाइ सुरजलाई काठमाडौंमा केही समय यतै काम खोजेर गर्नू भन्दै उनी विदेश गएका थिए । आफू केही समय विदेश बस्ने र त्यही कम्पनीमा भाइलाई बोलाउने उनको योजना थियो । उनले भाइलाई बोलाउने भन्दा पहिले भाइले नै उनलाई नेपाल बोलाए । त्यो समयमा भाइले च्याउको बिउ उत्पादन गर्ने सीप सिकिसकेका रहेछन् । भाइसँग उनको फोनमा कुराकानी भयो । उनले च्याउ खेती मात्र होइन बिउ नै उत्पादन गर्न सकिने सम्भावना रहेको सरोजलाई सुनाए । शुरुमा सरोजले पत्याएनन् । बरु उल्टै त्यस्तो पनि हुन्छ र ? भने । भाइले बारम्बार बोलाएपछि मनमा सङ्कोच मान्दै काममा लागेको ३ महिना नपुग्दै सरोज नेपाल फर्किए ।
मासिक ५० हजार आउने जागिर छाडेर व्यवसाय शुरु
त्यसबेला उनलाई काम कसरी शुरु गर्ने भन्दा पनि विदेशको राम्रो काम छाडेर नेपाल फर्किएकोमा समाज, आफन्त र परिवारको दबाब समस्याको रूपमा देखा पर्न थाल्यो । ‘केयर गिभरको’ काम बाट मासिक ५० हजार थाप्दै आएका सरोजको परिवार राम्रै चल्न शुरु भएको थियो ।
‘धेरैले त पागल नै भने,’ उनी भन्छन्, ‘गाउँघरमा मेरै उदाहरण दिएर सरोजजस्तो चाहिँ नबन्नू है पनि भन्ने गर्थे ।’ उनले काम गर्नैपर्ने भयो । त्यसैले ‘नेपाल च्याउ उद्योग’ नामको फर्म दर्ता गरे । त्यसका बाबजुद पनि गछिया चोकमा एउटा कोठा भाडामा लिएर च्याउको बिउ उत्पादनको काम शुरु गरे । त्यही उद्योगमा लगानी गर्न भनी सहकारीबाट लिइएको २ लाख ऋण र विदेशबाट ल्याएको १ लाख गरी जम्मा ३ लाख रुपैयाँबाट उद्योग शुरु भयो । शुरुमा केमिकल पाउनै समस्या भए पनि बिउ कामै नलाग्ने उत्पादन भयो । त्यो बेला बित्थामा विदेशबाट आएँछु भन्ने लाग्यो सरोजलाई । बेलाबेला भाइ सुरजलाई हप्काए पनि । ‘यस्तै हो बिउ ? अब के गर्ने ?
एकातिर पैसा डुब्यो अर्काेतिर हुँदा छँदाको आम्दानी पनि गुम्यो । केही नलागेपछि भाइलाई थप सीप सिक्न काठमाडौँ पठाए सरोजले । भाइले नयाँ प्रविधिको बारेमा सिकेर पनि आए । केही समयपछि सुधार हुन थाल्यो । च्याउको बिउ उत्पादन भए पनि बजार पाउन सकेन । नेपाली बिउ भनेपछि मान्छेहरू झस्किने गरेको उनी सुनाउँछन् । ‘उद्योग पनि राम्रो चल्न सकेन ऋण पनि त्यत्तिकै छ । घर पनि बस्नलायक छैन ।’ पानी प¥यो भने ओछ्यान सार्दै सुत्नुपर्ने अवस्था भएको बेला तनाव अत्यधिक भएको सरोज बताउँछन् । करिब ६ महिना गछिया चोकमा बिउ उत्पादन गरेपछि बजार खोज्न इटहरी सरे । इटहरीमा पनि चर्को भाडा तिर्नुपर्ने भएपछि उद्योग नै बन्द गर्नुपर्ने अवस्था भयो ।
ऋण तिर्न जग्गा बेच्नुपर्याे
भाडा तिर्न पनि ऋण गर्नुपर्ने भयो । सहकारीको बाहेक नै ५ लाख रुपैयाँ ऋण पुगिसकेको थियो । घरमा त्यो तिर्न सक्ने आयस्रोत थिएन । बुबाआमाको केही आम्दानी थिएन । उनीहरूलाई समाजले हेर्ने नजर नै खराब हुन थाल्यो । अन्ततः फर्म नै बन्द गर्नुप¥यो । समाजबाट एक किसिमको बहिष्करण नै भोग्नु परेको उनी सुनाउँछन् ।
‘समाजमा कसैले देख्ला भनेर रातिमात्र घर जानुपर्ने र अरू नउठी घरबाट निस्कनुपर्ने बाध्यता आइप¥यो’, नेपाल भन्छन्, ‘कतै कुनै विकल्प नभएपछि ३ कठ्ठा खेत र १ हल गोरु बेचेर ऋण तिरियो ।’ छोटो समय भए पनि अहिले त्यो दिन सम्झँदा झसङ्ग हुने उनी सुनाउँछन् । त्यसैले उनी विगत धेरै खोतल्न मान्दैनन् ।
अन्तरक्रिया कार्यक्रम समाधान निकाल्ने माध्यम
जहाँ समस्या त्यहीँ समाधान भनेझैँ त्यही बीचमा साबिकको सन्दरदुलारी नगरपालिका र नेपाल म्युजिक फेस्टिभलको संयुक्त अयोजनामा भएको एउटा कार्यक्रममा सहभागी हुने मौका पाए उनले ।
‘युवा उद्यमशीलता र सामाजिक उत्तरदायित्व’ विषयक अन्तरक्रिया कार्यक्रममा सहभागी भएर उनले आफ्नो दुःख पोखे । उनको प्रश्नको उत्तर दिने सोही नगरपालिकाका तत्कालीन कार्यकारी अधिकृत सुवर्ण घिमिरे परेका थिए । घिमिरेले उनको समस्या समाधान गरिदिने वाचा गरे । केही दिनपछि उनी नगरपालिकाको कार्यालयमा घिमिरेले भनेबमोजिमको ‘प्रपोजल’ तयार पारेर पुगे । घिमिरेले वाचा गरेअनुसार नै २ लाख ८० हजार अनुदानको व्यवस्था मिलाइदिए । तर पैसा ३ किस्तामा दिने ‘एग्रिमेन्ट’ भयो ।
शुरुमा पाएको ५० हजारले फर्मलाई पुनर्जीवन दिएको नेपालको भनाइ छ । उनी अझै पनि घिमिरेको गुन सम्झिइरहन्छन् । उनी भन्छन्, ‘उहाँ नगरपालिकाको लागि कर्मचारी होला तर मेरो भाग्यविधाता पनि हो ।’ इटहरीबाट निस्किएपछि उनलाई नयाँ ठाउँको आवश्यकता प¥यो । त्यसको व्यवस्था पनि घिमिरे आफँैले गरिदिने वाचा गरे । वाचा गरेअनुसार नै नगरपालिका कार्यालयदेखि केही पूर्वमा एउटा घर भाडामा व्यवस्था गरिदिए ।
आफैँ च्याउ उत्पादनमा
नेपाल दाजुभाइलाई काम गर्ने ऊर्जा झनै बढेर गयो । बिउ मात्र उत्पादन गरेर नहुने भएपछि उनले आफैँ च्याउ उत्पादन गर्ने सोच बनाए । आफैँले उत्पादन गरेर देखाएपछि बजारमा लैजान सजिलो पर्ने ठानेर च्याउ खेती पनि शुरु गरेको उनको भनाइ छ । घरैको आँगनमा ३ वटा टहरा निर्माण गरेर उनले ९० पोका च्याउ लगाए । राम्रो च्याउ उत्पादन भयो । व्यापार पनि राम्रै भयो ।
३ वटा टहरा बनाउन जम्मा १ लाख २० हजार लाग्यो तर त्यसबाट एक सिजनमा २ लाख ५० हजार रुपैयाँ आम्दानी भयो । ‘पहिलो आम्दानी राम्रो भएपछि घरमा खुशियाली नै मनाइयो’ उनी हाँस्दै सुनाउँछन् । उनी अहिले दैनिक २ सय ग्रामको १ हजार पोका बिउ उत्पादन गर्छन् । एक पोकाको ३० रुपैयाँ पर्छ ।
त्यसबाट २० रुपैयाँ चाहिँ चोखो नाफा हुन्छ । हिसाब गर्दा उनले दैनिक बिउ बाट मात्रै पनि २० हजार आम्दानी गर्छन् । सुन्दा अचम्म लाग्छ तर कुरा सत्य हो । यो मध्ये बर्खामा पनि उनले तापक्रम मिलाएर उत्पादन गरिरहेका छन् । ‘पहिला बिउ लगिदिनुस् भन्दै ढोग्नुपथ्र्यो । अहिले मलाई पनि दिनोस् भन्दै आउँछन्’, उनी भन्छन्, ‘च्याउको बिउको लागि पूर्ण रूपमा भारतमा निर्भर रहनुपर्ने अवस्था पहिले थियो ।’
प्रदेशको ७० प्रतिशत बजारमा कब्जा
अहिले प्रदेश नं १ को ७० प्रतिशत बजार आफैँले धानेको नेपालको दाबी छ । उनको फार्ममा उत्पादित बिउ प्रदेश नम्बर १ बाहे काठमाडौं र बनेपामा पनि पुग्छ । त्यति मात्र होइन विभिन्न सरकारी तथा गैरसरकारी कार्यालयले तालिममा प्रयोग गर्न पनि आफ्नैबाट बिउ लैजाने गरेको नेपाल बताउँछन् । दैनिक १ हजार ५ सय पोकाको अर्डर आउँछ तर एकै चोटि धेरै उत्पादन गर्दा पछि समस्या पर्ने भएकाले बिस्तारै बढाउँदै लैजाने उनको योजना छ । उनको उद्योगमा सबैभन्दा बढी कन्ये च्याउको बिउ उत्पादन हुन्छ । नेपालमा त्यसैको व्यापार बढी हुने भएकाले त्यसैको मात्र बिउ उत्पादन गरेको उनको भनाइ छ । संसारमै सबैभन्दा बढी चल्ने ‘बटन मसरुम’ पनि उत्पादन गर्न सकिने तर त्यो अत्यन्तै महङ्गो हुने भएकाले नेपालमा बजारको सम्भावना नभएको उनी बताउँछन् ।
५ वटा टनेलबाट च्याउ उत्पादन
बिउबाहेक अहिले ५ वटा अकर्षक टनेलमा उनले दैनिक १ सय ५० केजीदेखि २ सय ५० केजीसम्म च्याउ उत्पादन गरिरहेका छन् । एक केजीको १ सय ५० का दरले इटहरी र बिराटनगर लगेर बिक्री गर्छन् उनी । नेपालका अनुसार दैनिक २२ हजार हाराहारीको कारोबार भइरहेको र त्यस बापत दैनिक ८ हजार भन्दा बढी नाफा हुन्छ । उनी मात्र होइन उनको परिवार नै स्वाबलम्बी भएको छ अहिले । बुबा, आमा र बहिनी च्याउको फार्म सम्हाल्नुहुन्छ भने उनका भाइहरू बिक्री गर्छन् र बाँकी समय फर्ममै खट्ने गर्छन् । उनी भने प्रायः बिउ उत्पादनमै खट्ने गरेको बताउँछन् । उनले यिनै ५ वटा टनेलबाट ३ महिनामा ६ लाख आम्दानी गरिसकेका छन् । यी ५ वटा टनेललाई बढाएर यस वर्ष २० वटा पु¥याउने उनको लक्ष्य छ । त्यसो हँदा लागत खर्च कटाएर पनि वार्षिक ६० लाख नाफा गर्ने उनको योजना छ । तर यो सबै समयअनुसार फरक पर्ने भएकाले ग्यारेन्टी गर्न नसकिने उनको भनाइ छ ।
छिमेकी २० परिवार पनि च्याउ खेतीमा
उनीसँगै उनका छिमेकी २० घरका युवाहरू च्याउ उद्योगमा लागेका छन् । उनीहरू पनि नयाँ शैलीबाट च्याउ उद्योग सञ्चालन गरिरहेका छन् । शुरुमा उनकै पार्टनरसमेत रहेका विजय सापकोटा अहिले आफैँ उद्योगी भएका छन् । भर्खरै उनले २० लाख लगानी गरेर १० वटा आकर्षक टनेल निर्माण गरेका छन् । र दैनिक २५ हजार बराबरको च्याउ बिक्री गर्छन् ।
च्याउमा अवसर र चुनौती दुवै
च्याउ उद्योगमा अवसर र चुनौती उस्तै रहेको नेपालको भनाइ छ । मौसम र बजार सबैभन्दा ठूलो चुनौतीका रूपमा रहेका छन् । ‘बजारमा हामी १ सय ५० रुपैयाँ केजी बेच्छौ तर व्यापारीहरू ३ सयमा बेच्ने गर्छन्’, उनी भन्छन्, ‘दोब्बर नाफा कमाउने उद्देश्यले गर्दा च्याउ भनेको महङ्गो चिज हो भन्ने जनतामा भ्रम पर्न गएको हो ।’ यसको लागि बजार नियमन गर्न नसक्नु ठूलो समस्या भएको उनको बुझाइ छ ।
च्याउ उत्पादन गर्मी मौसममा असहज
च्याउ उत्पादनमा गर्मी मौसम सबैभन्दा हानिकारक हुने गर्छ । ‘तापक्रम मिलाउन खरले छाएर टनेल निर्माण गर्नुपर्ने र भुइँमा बालुवा हालेर बारम्बार पानी पटाउनु पर्छ’ उनी भन्छन्, ‘जसले गर्दा त्यस भित्रको तापक्रम १८ देखी २५ डिग्री सेन्टिग्रेडको बीचमा रहन्छ । यसो गर्दा जाडोमा पनि न्यानो हुने र गर्मीमा पनि चिसो हुने गर्छ ।’ अहिले त उनले व्यवस्थित घर बनाइसकेका छन् । साथमा दुई पल्सर बाइक पनि किनेका छन् । घरैमा इन्टरनेटको सुविधा छ । केही समस्या आए इन्टरनेटमा खोजेर पनि समस्या समाधान गर्छन् उनी ।
टनेल बनाउने बेलामा पैसा नपुगेपछि दुहवी नगरपालिकाको कृषि विकास बैंकबाट १० लाख रुपैयाँ ऋण लिएका थिए उनले । त्यसै बापत उनी मासिक १५ हजार किस्ता बुझाउँछन् । जुन उनको लागि अहिले सामान्य हो । यसको अलबा उनी तरकारी र कागती खेती गर्ने सोचमा छन् । कृषिबाट नै आर्थिक उपार्जन गर्न सहज र सरल भएकाले कृषिप्रति गहिरो प्रेम रहेको उनको भनाइ छ । साथमा बाख्रापालन पनि गर्न सकिने उनी सुनाउँछन् ।
च्याउ उत्पादनको पोका नै मल
च्याउ उत्पादनमा प्रयोग भएको पोका मलको रूपमा प्रयोग हुन्छ । त्यही मलबाट तरकारी र घाँस उत्पादन गर्न सकिन्छ । घाँस बाख्रालाई खुवाउने र तरकारी बेचेर आम्दानी पनि गर्ने । तरकारी बारीमा उमे्रेको घाँस बाख्रालाई र बाख्राको मल सब्जीमा हालेर चक्रीय प्रणाली अन्तर्गत तरकारी खेती गर्ने उनको योजना छ । यसलाई ठूलो पोजेक्टको रूपमै अगाडि बढाउन सकिने उनी सुनाउँछन् ।
कृषि पर्यटनको सम्भावना
प्रदेश नं १ मा पर्यटनको सम्भावना अत्यधिक भएको र त्यसमा पनि कृषि पर्यटनलाई थप प्रवद्र्धन गर्न जरुरी रहेको नेपालको भनाइ छ । त्यसैबाट प्रदेशले आर्थिक उपार्जनमा फड्को मार्न सक्ने उनको विश्वास छ । हजारौँ युवाहरू देशमा कुनै अवसर नै नभएको भन्दै युरोप, अमेरिका र खाडी मुलुक हानिँदै गर्दा विदेशबाट नेपाल फर्किएका युवाहरूले गरेको यो कार्य प्रेरणादायी छ । प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरणको नाममा १ अर्ब रुपैयाँ विनियोजन भइरहँदा त्यसको उपयोगिता नगण्य हुने देखिएको उनको भनाइ छ ।
कृषि कार्यको लागि भनेर ल्याएको बजेट हार्डवेयरमा लगानी गर्ने पद्धतिको नियमन हुन नसक्दा यस्ता समस्या आइरहेको उनी बताउँछन् ।
