१. तपाईंको कविता सङ्ग्रहको नाम नै जीवनको छेउबाट राख्नुभएको छ । के साँच्चै तपाईं छेउबाटै हिँड्न मन पराउनुहुन्छ ?
हिँडाइ भन्नेबित्तिकै त्यो स्थिर हुँदैन । त्यस गतिशीलतामा हिँडाइ छेउ, केन्द्र वा अझ छेउ र भित्री केन्द्रसम्म पुगिरहेको हुन्छ । यता, उता गरिरहेको हुन्छ । यस हिँडाइमा म छेउ वा बीच वा जहाँसुकै हिँडिरहेको हुन्छु । म जहाँजहाँबाट हिँडिरहेको हुन्छु, त्यहीँत्यहीँबाट हिँड्न मन परेकाले नै हिँडेको हुन्छु । मलाई आफ्ना सबै हिँडाइहरू मन परेका छन् ।
२. तपाईंले कविता, गीत, गजल लेख्नुभएको छ । अरूले तपार्इंलाई के भनेर सम्बोधन गरिदेओस् भन्ठान्नुहुन्छ ?
अरूले मलाई जहाँ, जसरी, जे भेट्नुहुन्छ, त्यही सम्बोधन गर्नुहुने होस् भन्ने लाग्दछ । त्यसमा मेरो कुनै आग्रह छैन ।
३. माथिका तीनमध्ये प्रिय विधा कुन हो ? र किन ?
म कविता बढी रुचाउँछु । कविता नै बढी मन पर्छ ।
४. तपाईंका धेरैजसो कविता बेजोड छन्, तैपनि ‘ताजमहल र मेरो प्रेम’लाई नै पाठकहरू सिरानीमा राख्छन् । यो कविता अरूभन्दा किन विशिष्ट छ जस्तो लाग्छ ?
नेपाली भाषामा पढ्नेहरूले यसलाई धेरै मन पराउनुभएको छ । मन पराइदिनु हुने सबैप्रति आभारी छु । एउटा विश्वविद्यालयले पनि यसैलाई कोर्षमा राखेको छ । यसमा भएका केही विशेषतालाई मैले द्रष्टाको रूपमा पनि केलाएर हेरेको छु । तिनलाई यहाँ म आफैँले भन्नु उचित हुँदैन भन्ने लाग्छ । यसका केही विशेषता पक्कै होलान्, तर मलाई अरूभन्दा यो विशिष्ट छ भन्ने लाग्दैन ।
५. अङ्ग्रेजीबाट नेपालीमा अनुवाद गर्न कठिन हुन्छ कि नेपालीबाट अङ्ग्रेजीमा ?
यसमा किन ‘कठिन’ भनेर सोध्नुभयो, किन ‘सहज’ भन्नुभएन ? भन्ने लाग्दैछ । साहित्यको अनुवाद मेकानिकल कर्म होइन, यसले गणितको जस्तो उत्तर दिँदैन । यो ‘थोक’, ‘भोक’, र बेलामा भर पर्ने गर्छ भन्ने लाग्छ ।
६. तपाईंले त सार्क साहित्य पुरस्कार पनि पाउनुभयो । यो कस्तो पुरस्कार हो ? कस्तालाई दिइन्छ यो पुरस्कार ? यो पुरस्कार पाउनुलाई तपाईँले कसरी लिनुभएको छ?
यो दक्षिण एशियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन (सार्क) को कला साहित्यसम्बन्धी ‘विङ फाउन्डेसन अब् सार्क राइटर्स एण्ड लिटरेचर’ले प्रदान गर्ने पुरस्कार हो । महाश्वेता देवी, सीताकन्त महापात्र, सेलिना हुसेन, अभि सुवेदी, हमिद मिर, मार्क टेली लगायतका विशिष्ठ कवि, लेखक र पत्रकारहरूलाई यो पुरस्कार प्रदान गरिएको छ ।
यो पुरस्कार प्राप्त गर्ने दुई नेपालीमध्ये आफू एक भएको र दुईपल्ट प्राप्त गर्ने आफू मात्र रहेकोमा एक प्रकारको गौरवानुभूति अवश्य रहेको छ । तर यो प्रश्न चाहिँ नसोध्नु भएको भए हुन्थ्यो भन्ने लाग्दैछ । कुनै पनि पुरस्कार लेखनभन्दा ज्यादा महत्वको हुँदैन । म कुनै पुरस्कार प्राप्त गर्ने व्यक्तिभन्दा पहिले मेरा सिर्जनाहरूको सर्जक हुँ ।
७. तपाईंका कविताहरू विदेशमा निकै लोकप्रिय र चर्चित पनि छन् । तर नेपालमा किन त्यति चर्चा भएन ? तपाईंको कारण कि कविताको ?
वर्तमानमा विश्व पहिलेको जस्तो एकदुई ठाउँमा मात्र छैन । विश्वभरि छरिएको छ । मेरा कविताहरू सबै देशमा पुगेका छन् र लोकप्रिय वा चर्चित छन् भन्ने लाग्दैन मलाई । केही भाषामा अनूदित भएर कताकताबाट छापिएका छन् । केही देशका संसदहरूमा पढिइका पनि छन्, केही विदेशी लेखकहरूले आफ्ना लेख र थेसिसहरूमा कोट गरेका पनि छन्, तर त्यसो हुनु भनेको विश्वभरि छ्यापछ्याप्ती हुनु, चर्चित हुनु हो भन्ने लाग्दैन । पढ्नेहरूमध्ये केहीले मन पराएका हुन् भन्ने लाग्दछ । सबै ठाउँमा सबै थोकलाई एकै प्रकारले ग्रहण गरिँदैन ।
यदि तपाईँले भनेकै जस्तो हो भने, त्यसका केके कारण हुन सक्लान् भन्ने मेरा केही अनुमान छन् । तपाईँले कारणका दुई विकल्प तोकिदिनुभएकोले ज्यादा भन्न मिलेन । तपाईँले दिनुभएका विकल्पमध्ये चाहिँ दुवै कारण हुन सक्छन् ।
८ . कवि हुनु र कविता लेख्नु उस्तै हो कि फरक ?
कवि भनेको मानिसभित्र रहेको भिन्दै प्रकारको जीव, भिन्नै प्रकारको चेतना हो । तिनले लेखे कविता हुने हो । यसमा शब्दको बनोटलाई नै हेर्नुस्, कथा, उपन्यास आदि बाहिरबाट लेखिने हुन्, त्यसैले ती लेख्नेका पछाडि ‘कार’ प्रत्यय लाग्छ । तर कविता भित्रबाट लेखिने हुनाले ‘कविताकार’ भनिँदैन । यो संस्कृतको मात्र कुरा होइन, अन्य भाषामा पनि यही हो ।
कथा बनाउनेलाई कथाकार भनिन्छ, तर कविता बनाउने चीज नभएकाले कविताकार हुँदैन । उपन्यास बनाउने उपन्यासकार हुन्छ, तर कविले लेखेपछि कविता हुन्छ । त्यो कवि ऊ, अघिमाथि भनिएको जीव र चेतना भएको जोसुकै हुन सक्छ । तपाईँहामीले असन्तोष गरेका कविताहरूलाई यस कोणबाट हेरियो भने निकै मात्रामा राहत हुन्छ । कविले कविता लेखेको हो, वा कविताकारले कविता बनाएको हो भन्ने स्पस्ट छुटिन्छ । यो कुनै व्यक्ति विशेषको कुरो होइन, मेरा र तपाईँका कवितामा पनि यही लागू हुन्छ ।
मानिसभन्दा बाहेकका प्राणीहरू पनि कवि हुन सक्छन्, एकआपसमा कविता सम्प्रेषण गरिरहेका हुन सक्छन् तर लेख्दैनन् । लेख्न जान्नेले, भाषा हुनेले भने लेख्नैपर्छ, त्यसैले मानव कविले लेख्न आवश्यक छ । यसरी हेर्दा कविता नलेखेर कवि नहुने वा कविता भनेर केके लेख्दैमा कवि हुने भन्ने होइन । मूल कुरा, लेखिने कवितामा कविता हुनुपर्यो ।
तर वर्तमान नेपाली परिवेशलाई मात्र हेर्ने हो भने कविलाई अर्कै किसिमले परिभाषित गर्नुपर्ने हुन्छ । हाल नेपालमा कवि हुने विभिन्न तरिकाहरू चलनमा रहेका छन् । कुनै साहित्यिक संस्थाको सदस्य भएर पनि कवि हुन सकिन्छ, लेखिरहनु पर्दैन । त्यस्तै सबै कार्यक्रमहरूमा उपस्थित भएर, पुरस्कार स्थापना गरेर, पत्रिका सम्पादन गरेर पनि कवि हुन सकिन्छ । प्रधानमन्त्री वा उपप्रधानमन्त्री भएर पनि हुन सकिन्छ ।
कविता लेखेर पनि कवि हुन सकिन्छ, तर यो हामीकहाँ सबैभन्दा कम प्रचलनमा रहेको तरिका हो । किनभने अहिले हामीकहाँ कविलाई पढेर चिन्ने गरिँदैन, भेटेर, सुनेर वा ‘फलानो कवि हो’ भनेर कसैले भनेको भरमा चिन्ने चलन छ । तपाईँले मलाई वा मैले तपाईँलाई पनि कविता पढेर चिनेका होइनौँ भन्ने लाग्दछ । अरूले ‘यो कवि हो’ भनेका आधारमा वा कतै वाचन गरेको सुनेका आधारमा हाम्रो चिनजान भएको हो ।
यो भन्दा अघिल्लो प्रश्न वैकल्पिक प्रश्न नभएर खुला प्रश्न हुँदा यस अनुच्छेदलाई त्यस प्रश्नको उत्तरको केही अंशका रूपमा पनि लिन सक्नुहुन्छ ।
९. तपाईँले पढेकामध्ये मन पर्ने ५ जना समकालीन कविहरू भन्न सक्नुहुन्छ ?
सक्दिनँ । ५ जना मात्र भन्न सक्दिनँ, धेरै छन् ।
१०. सधैँ सिरानीमा राखौं लाग्ने ५ थान नेपाली किताबहरूको नाम भन्नुस् न है ।
मलाई सुत्ने कोठामा वा सिरानीमा किताब राख्न मन लाग्दैन । यतिबेला यो उत्तर दिँदै गर्दा मैले घरिघरि पढिरहने केही किताबहरूमध्ये देवकोटाको शाकुन्तल, जगदीश शमशेरको ‘नरसिँह अवतार’, ‘मोहन कोइरालाका कविता’, ईश्वरबल्लभको ‘आगोका फूलहरू हुन्, आगोका फूलहरू हैनन्’ र ‘वैरागी काइँलाका कविताहरू’ मेरा अगाडि देखिइरहेका छन् ।
