इटहरीः नेपाल सरकारले सन २०३० सम्ममा ‘सबैका लागि सुरक्षित तथा खर्चले धान्न सक्ने मुल्यमा खानेपानीको सुर्वसुलभ तथा समतामुलक पहुँच हासिल गर्ने’ लक्ष्य लिएको छ, तर हाल नेपालका ३५ लाख जनसङ्ख्या आधारभूत खानेपाी सुविधाबाट बञ्चित रहेको छन् ।
यहाँका ६ लाख ३९ हजार जनसङख्याले एक गाग्रो पानीको लागि कम्तिमा ३० मिनेटभन्दा बढी समय खर्चने गरेका छन् । यस्तै ८ लाख ५५ हजार जनसंङ्ख्या खोलानाला, कुलो जस्ता सतहको पानी प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यतासँगै बाँचिरहेका छन् । सुरक्षित तवरले पानीको व्यवस्थापनको लागि एक घर एक धारा पहुँच पु¥याउने, चाहिएको बेला आवश्यक पानीको उपलब्धता कायम गर्ने, दिसाजन्य किटाणु र हानिकारक केमिकल नभएको गुणस्तरीय पानी वितरण गर्ने सरकारी लक्ष्य छ । हालको कार्य प्रगतिकै रफ्तारले २०३० को लक्ष्यलाई भेट्न सक्ला त ? विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)मा कार्यरत हरि भुषालका अनुसार हाल नेपालमा १ करोड ९२ लाख जनाले चाहिएको बेलामा सर्वसुललभ रुपमा पानी प्राप्त गर्न सकिरहेका छैनन् ।
राष्ट्रिय जनगणा २०७८ अनुसार हाल नेपालमा १९ प्रतिशतले मात्रै शुद्ध पानी पिउन पाएका छन् । यो तथ्याङ्क बागमती प्रदेशमा भने १५ प्रतिशत छ । तर बागमती प्रदेशको ७१ प्रतिशत परिवारले प्रयोग गर्ने पानीमा इकालाइ अर्थात दिसाजन्य पदार्थमा रहने किटाणु रहेको विश्व स्वास्थ्यले जनाएको छ ।
विस २०७८–०७९ मा बागमती प्रदेशमा ५ वर्षमुनीका प्रति हजार बालबालिकामा ३०४ जनाको झाडापखालनको कारण बिरामी हुने गरेको थियो । यो दर पनि खट्दो रहेको भुषालले बताए । उनका अनुसार २०७९–०८० मा यो दर प्रतिहजारमा ७९ जनामा झरेको थियो । तर २०८०–०८१ फेरी केही बढेर प्रतिहजारमा ८० जना पुगेको छ । यसको प्रमुख कारण नै पानीको शुद्धता र उपलब्धताको समस्या हो ।
शुद्ध पानी र आधारभूत पानीको उपलब्धताको समस्या नेपालमा मात्रै हैन विश्वको धेरै जसो मुलुकमा रहेको पाइन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको प्रतिवेदन अनुसार सन् २०२२ मा गरिएको सर्भेक्षण अनुसार विश्वमा ६ अरव मानिसहरुले सुरक्षित रुपमा व्यवस्थित गरिएको पानी प्रयोग गरेका थिए । २ अरब २० करोड मानिसहरूले सुरक्षित रुपमा व्यवस्थित नगरिएको पानीको प्रयोग गरेका थिए । जसमध्येस १ अरब ५० करोड मानिसहरुले सुधारिएको आधारभूत खानेपानी सेवा प्रयोग गरेका थिए । २९ करोड २० लाख मानिसहरुले सुधारिएको तर ३० मिनेट भन्दा टाढाको दुरीमा रहेको पानी प्रयोग गरेका थिए। यसैगरी २९ करोड ६० लाख मानिसहरुले असुरक्षित कुवा, ईनार तथा वर्षाको पानी प्रयोग गरेका थिए ।
नेपालमा भने पानीको सफाइमा ध्यान दिदैं आएको कारण नेपालले जनस्वास्थ्यमा केही प्रगति गरेको विश्व स्वास्थ्यका हरि भुषालले बताए । भुषालका अनुसार सन् १९९० मा पानी प्रदुषणको कारण लाग्ने झाडापखाला मृत्युको पाँचौ कारण थियो । २०१९ सम्म आइपुग्दा यसमा प्रगति हासिल भएर दशौंं कारणको रुपमा पुगेको र सन् २०२१ मा आइपुग्दा चौधौं कारण बन्न पुगेको छ । “नेपालीको स्वास्थ्यमा जोखिम कम हुदै आएको छ, प्रगति भएको त तथ्याङ्कले देखाउँछ, तर अझै धेरै काम बाँकी छ” भुषालले भने ।
बागमती प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयले हेटौंडामा आयोजना गरेको खानेपानी गुणस्तर निगरानी सम्बन्धी अभिमुखिकरण कार्यक्रममा यस्तो तथ्याङ्क सार्वजनिक गरिएको हो । बागमती प्रदेश स्वास्थ्य मन्त्रालय तथा स्वास्थ्य निर्देशनालयले समन्वयात्मक रुपमा जनताको स्वास्थ्यको लागि पानीको सरसफाइमा बिशेष चासो राख्दै आएको स्वास्थ्य निदेर्शक डा.नरेन्द्रकुमार झाले बताए ।
सरकारको अभियान नै सबैको घरघरमा शुद्ध खानेपानी र सबै किसानहरुको खेतमा सिंवाइ सुविधाको व्यवस्थापन गर्ने कार्यक्रमलाई सार्थक टुड्डोमा पु¥याउन खानेपानी, सरसफाइ तथा सुलभ सिंचाइ वर्षको रुपमा विशेष अभियान चलाउने नीति रहेको डा.झाले बताए ।
तर पानीको वितरणमा विभिन्न समस्या खेप्नु परेको स्थानीय खाने पानी उपभोक्ता समूहका प्रतिनिधिहरुको गुनासो छ । आयोजनाको सम्भाव्यता या विस्तृत सर्वेक्षण, अध्ययन बिनाका न्यून बजेटका अत्याधिक टुके्र योजनाहरूमा बजेट विनियोजन हुदाँ प्रभावकारी काम हुनै समस्या रहने गरेको सरोकारवालाहरु बताउँछन् ।
प्राथमिकताका आधारमा उपलब्ध प्राविधिक जनशक्तिको अनुपातमा बजेट योजना छनोट नहुनु, सबै स्थानीय तहको खानेपानी, सरसफाइ तथा स्वच्छता योजना तयार नभएकोले यथार्थ तथ्याङ्क नहुने जसले गर्दा आयोजना निर्माण, पानी वितरणमै समस्या हुने गरेको उनीहरुले बताएका हुन् । सतही स्रोतहरू सुक्दै जाने, पम्पिङ्, लिफ्टिङ् प्रविधिबाट योजना संचालन गर्नु पर्ने र योजनाको लागत तथा सञ्चालन खर्च बढ्ने गरेकोले छरिएको पहाडी बस्तीहरूमा खानेपानी आयोजना संचालन गर्न समेत कठीनाई हुने गरेको र पानीको शुद्धता परिक्षणका सवालमा झनै समस्या हुने गरेको प्रदेश जनस्वास्थ्य व्यवस्थापक निश्चल सापकोटाले बताए ।
पछिल्लो समय स्थानीय तहका स्वास्थ्य शाखाहरु, जिल्ला स्थित जनस्वास्थ्य कार्यालयहरुमा पानीको शुद्धता परिक्षण गर्ने गरिएको भए पनि धेरै उपभोक्ता समितिहरु नै यस’दयगत अनविज्ञ छन् । पानी जाँचको लागि स्वास्थ्य शाखाका प्राविधिकहरुले स्वास्थ्य मापदण्ड पु¥याएर संकलन गरेको नमुना पानी जाँच गरेर नतिजा अनुसार पानी शुद्धिकरणमा ख्याल गर्नुपर्ने जनस्वास्थ्य कार्यालय मकवानपुरका कान्जय चौधरीले बताए । यो खबर आजको राजधानी दैनिकमा प्रकाशित भएको छ ।
