इटहरीः छरिएर रहेको पूँजीलाई एकीकृत गरी बचत तथा ऋणको कारोबार गरिरहेको सहकारी संस्थाहरु पछिल्लो समयमा बलियो बन्दै गएको पाइएको छ ।
प्रदेश १ का केही सहकारी संस्थाहरुमा हामीले गरेको अध्ययन अनुसार बचत तथा ऋणको कारोबार गर्ने होस् या त बहुउद्देश्यीय सहकारी होस् दुवैको राम्रो प्रगति भएको पाइएको हो । तथापि सहकारी संस्था खोलेर गोजीमा खातापाता बोकेर हिँडेका सहकारी पनि उत्तिकै छन् । बैंकिङ्ग गतिविधिहरु सञ्चालन नभएको ठाउँमा सदस्यको विस्तार गर्नुका साथै शेयर सदस्यहरुलाई बचतको बानी गराउन होस् या त आफ्ना सदस्यको जीवनस्तर उकास्न सहकारी संस्थाहरुले राम्रो भूमिका खेलेको पाइन्छ । इहटरी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर ९ मा प्रधान कार्यालय रहेको दुर्गा बचत तथा ऋण सहकारी संस्थाले एकै वर्षमा आफ्नो सञ्चालन खर्च कटाएर आफ्ना शेयरधनीलाई १ करोड पाँच लाख ८० हजार रुपैयाँ बराबर लाभांश बाँड्न सफल भएको छ । त्यसबाहेक पनि कम्पनीले कमाएको नाफाबाट जगेडा कोषमा समेत योगदान गरेको छ भने आफ्ना कर्मचारीलाई समेत बोनस खुवाउन सक्षम भएको संस्थाका व्यवस्थापक कुमार निरौला बताउँछन् ।
सामान्यतया बजारमा सहकारीमा काम गर्ने कर्मचारीलाई बैंकरभन्दा तल्लो स्तरमा राखिने भएता पनि राम्रो सहकारीमा काम गर्ने कर्मचारीले बैंकरसरह सेवा सुविधा पाउने गरेको पनि बुझिएको छ । सुनसरी जिल्लाभरि बचत तथा ऋणको कारोबार गर्ने अनुमति पाएको दुर्गा बचत तथा ऋण सहकारी संस्थाले धरानमा एउटा सेवा केन्द्र सञ्चालन गरेको छ । सेवा केन्द्रले दिने सेवा सुविधा बैंकको कुनै शाखाले दिनेभन्दा फरक छैन । त्यसो त इटहरी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर १६ मा रहेको किसान कल्याण बचत तथा ऋण सहकारीले आफ्नो मुख्य रजिष्ट्रार कार्यालयसहित ८ वटा सेवा केन्द्र सन्चालनमा ल्याएको छ । सानो पूँजी भएका सदस्यलाई एकीकृत गरेर लाने सहकारी संस्थाहरु अहिले बैंकजत्तिकै शक्तिशाली भएका छन् भन्ने यो एउटा उदाहरण पनि हो । किसान कल्याण बचत तथा ऋण सहकारीले त आफ्ना सदस्यलाई बचत तथा ऋण दुवैको कारोबार सहज हुनेगरी मोबाइल एप पनि चलाएको रहेछ ।
अहिले आफ्ना सदस्यबीच मात्र सीमित रहेको फण्ड ट्रान्सफरलाई अबको दिनमा बैंकबाट सहकारीमा र सहकारीबाट बैंकमा दुवैतर्फ पैसा ट्रान्सफर हुनेगरी सेवालाई बढाउने योजना रहेको साथै मोबाइल बैंकिङ्गसँगै एटीएम, क्यूआर कोड स्क्यानिङ्गजस्ता प्रविधिलाई समेत समेटेर प्रविधिमैत्री सहकारी बनाउने योजना रहेको किसान कल्याणका व्यवस्थापक झलेन्द्र दाहाल बताउँछन् । विश्व नै डिजिटलाइजेसनमा गइरहेको अवस्थामा आफूहरु पनि अपग्रेड हुनुपर्छ भन्ने हेतुले आफ्नो सहकारीलाई पनि डिजिटलाइजेसनमा लानको लागि सञ्चालक समितिबाट निर्णय भइसकेको दुर्गा बचत तथा ऋण सहकारी सँस्था इटहरी ९ का व्यवस्थापक कुमार निरौला बताउँछन् । सहकारीको क्षेत्र बिस्तारै राम्रो बन्दै गएको भएता पनि यसमा दक्ष कर्मचारी नपाइने समस्या रहेको किसान कल्याणका झलेन्द्र दाहालको बुझाइ छ । निश्चित तहको पढाइ सकाएपछि विदेश जाने वा बैंकमा जागिरको लागि आवेदन दिने जनशक्ति भेटिएपनि सहकारीमा जागिर खान्छु भन्ने जनशक्ति नभेटिने दाहालको भनाइ थियो । उता दुर्गा बचतका व्यवस्थापक कुमार निरौला पनि त्यसमा सहमत देखिन्छन् ।
सहकारी क्षेत्रको ज्ञान भएको जनशक्ति बजारले पाउन मुस्किल भएको निरौलाको बुझाइ छ । “अब सहकारीसम्बन्धी पढाइ विश्वविद्यालयबाटै सुरु गर्नुपर्छ ” । निरौला भन्छन् । माथि उल्लेख गरिएका किसान कल्याण र दुर्गा बचत तथा ऋण सहकारी दुवै प्रदेश स्तरका सहकारी संस्था हुन् । प्रदेश स्तरका सहकारी संस्थालाई डिभिजन सहकारीको इटहरीस्थित प्रदेश सहकारी कार्यालयले निरीक्षण तथा नियन्त्रण गरेको छ । यस्तै, प्रदेश स्तरको सहकारीमा पर्छ रामधुनी नगरपालिका वडा नम्बर ५ मा रहेको जनहित बहुमुखी सहकारी संस्था पनि । जनहितका व्यवस्थापक तिर्थ घिमिरे अर्धदक्ष भएपनि जनशक्ति भने अभाव नभएको बताउँछन् । तथापि दक्ष जनशत्तिको भने सहकारीका क्षेत्रमा अभाव नै देखिएको उनको भनाइ थियो । रामधुनी नगरपालिकामा रहेको जनहित बहुमुखी सहकारी बहुउद्देश्यीय सहकारीमा पर्छ भने यो पनि प्रदेश स्तरको सहकारी संस्था हो । जनहितमा ८२ लाख रुपैयाँ बराबरको शेयर रहेको व्यवस्थापक घिमिरे बताउँछन् । जनहितले रामधुनी ५ मा सहुलियत पसल पनि सञ्चालन गरेको रहेछ ।
नियमन फितलो हुँदा बाटो बिराउने डर
देश संघीयतामा गएसँगै सहकारी संस्थाहरुलाई नियमन गर्ने निकाय डिभिजन सहकारीले साना सहकारी संस्थाको नियमनबाट हात झिकेसँगै सहकारीमा नियमनको अभाव देखिएको छ । अहिले कारोबार र कार्यक्षेत्रको आधारमा सहकारी संस्थाहरुलाई स्थानीय निकाय, प्रदेशस्तरीयलाई प्रदेश सहकारी डिभिजन कार्यालय र संघीयलाई संघले नियमन गर्दै आइरहेका छन् । तीन तहको नियमन भएकाले सहकारीको नियमन फितलो भएको किसान कल्याणका व्यवस्थापक दाहालको भनाइ छ । त्यसो त बचत तथा ऋण सहकारी होस् या त बहुउद्देश्यीय, सहकारी सबैले गर्ने काम भनेको सदस्यको पैसाको लगानी र बचत नै हो । नगद कारोबार गर्ने भएकाले राष्ट्र बैंकले नै सहकारी संस्थाहरुको नियमन गनुपर्ने आवाज सहकारीकर्मीहरुको पनि छ । बरु निश्चित रकमभन्दा बढीको कारोबार गर्नेलाई राष्ट्र बैंकले हेर्ने भन्ने भएपनि हुन्थ्यो ।
केही न केही रुपमा सहकारी संस्थाहरुले नगदको कारोबार गर्ने भएकाले कस्तो कारोबार भइरहेको छ भनेर सरकारले नै चासो देखाएर निरीक्षण र नियन्त्रण गनुपर्ने उनीहरुको भनाइ छ । कतिपय सहकारी संस्थाहरुले त सस्तो लोकप्रियता देखाउन सदस्यहरुबाट पैसा उठाएर बिनाधितो नै ऋण दिनेजस्ता गतिविधि गरेर सदस्यको धनको असुरक्षा गर्ने गरेकाले सहकारीको निगरानी राष्ट्र बैंकले गर्न ढिलाइ गर्न नहुने दुर्गा बचतका कुमार निरौलाको भनाइ छ । यसैगरी, रामधुनीको जनहित बहुमुखी सहकारीका व्यवस्थापक तिर्थ घिमिरे भने राष्ट्र बैंकको नै आवश्यकता नभएको तर डिभिजन सहकारीले नै राम्रोसँग व्यवस्थित रुपमा निरीक्षण तथा नियन्त्रण गर्न सक्नुपर्ने भनाइ राख्छन् ।
रामधुनी नगरपालिकाभित्र ३४ सहकारी, नगरपालिकामा छैन सहकारी हेर्ने विभाग
३४ वटा सहकारी संस्था नगरस्तरीय भएको रामधुनी नगरपालिकामा सहकारी संस्थाहरुको गतिविधि हेर्ने विभाग नै छैन । कर्मचारी अभाव भन्दै सहकारी हेर्ने छुट्टै विभाग राख्न नसकिएको त्यहाँका कर्मचारी बताउँछन् । सर्वसाधारण शेयर सदस्यको पैसामा खेलिरहेका सहकारी संस्थाहरुलाई नियमन गर्ने साथै कानून अनुसार काम गरे नगरेको निरीक्षण र नियमन गर्नेगरी नगरपालिकामा कुनै विभाग नै नहँुदा सहकारीहरुले बाटो बिराउन सक्ने सरोकारवालाहरुको भनाइ छ ।
रामधुनी नगरपालिकाभित्रका सहकारीहरुको विभाग हेर्ने जिम्मा वडा नम्बर १ का सचिव सत्यनारायण चौधरीले पाएका छन् ।“ हामीसँग सहकारी मात्र हेर्ने शाखा छैन । स्थानीय भएकाले मौखिक रुपमा मलाई हेर्न भन्नुभएको छ । ” चौधरी भन्छन् । त्यसो त नगरबाट सहकारी शिक्षाको लागि बजेट पनि नछुट्टिएकोले तालिम लगायतका काम गर्न नसकिएको चौधरीको भनाइ छ । सहकारी संस्थाहरुमा विकृति भइरहे पनि पछिल्लो समयमा आफूहरुले नियामन गर्न नसकेको रामधुनी नगरपालिकाले बताएको छ । नगरपालिकाको मातहतमा रहेका सहकारी संस्थाहरुले मासिक रुपमा आफ्नो विवरण नगरपालिकामै आएर बुझाउने र त्यसको लगत खातामा राखिने चौधरीले बताए । तर विवरण नबुझाउने सहकारीलाई फलोअप गर्ने तथा निरीक्षण र नियमन गर्ने काम भने नभएको बताइएको छ ।
