लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको जन्म बुबा तिलमाधव देवकोटा र आमा अमरराज्यलक्ष्मी देवकोटाको साहिँला सन्तानको रूपमा वि.सं. १९६६ कात्तिक २७ गते शुक्रबार काठमाडौंको डिल्लीबजारमा भएको थियो । उनको न्वारानको नाम तीर्थमाधव हो । लक्ष्मी पूजाका दिन जन्मिएको हुँदा लक्ष्मीको प्रसाद स्वरूप लक्ष्मीप्रसाद भनियो ।
उनको जन्म भएको समय उनको परिवार आर्थिक रूपमा निकै कष्टकर र दयनीय अवस्थाबाट गुज्रिएको थियो । परिवारलाई गरिबीको दुश्चक्रले घेरिरहँदा उनको कलिलो मस्तिष्कमा अङ्ग्रेजी पढ्ने मानिसले धेरै पैसा कमाउन सक्छ भन्ने कुराको छाप परेको बताइन्छ । बाल्यकालदेखि नै म अङ्ग्रेजी पढेर टिउसन पढाउँछु, अनि धेरै पैसा कमाउँछु भन्थे । बिडम्बना जन्मँदै उनी अस्वस्थ जन्मिएका थिए ।
आफ्ना बुबाका कविता सार्दासार्दै उनीभित्र पनि थाहै नपाई साहित्यिक रस पस्न थालेको बताइन्छ । उनका बुबाआमाको इच्छा उनलाई पण्डित बनाउने थियो । तर उनलाई अङ्ग्र्रेजी पढ्ने रहर भएका कारण दरबार स्कुलमा भर्ना भएर औपचारिक शिक्षा लिन थाले । विद्यालयीय उमेरदेखि नै उनी कविता लेखेर साथीहरूलाई सुनाउने गर्थे । तर साथीहरू उनले लेखेकोमा शङ्का गर्दै जिल्याउने गर्थे । यसै सिलसिलामा उनलाई कमजोर साबित गरी बदनाम गर्ने उद्देश्यले एक दिन विद्यालयमा कविता लेखन प्रतियोगिता आयोजना गरियो । सबै विद्यार्थीहरू माझबाट उनले उत्कृष्ट कविता लेखेर वाचन गरेपछि शिक्षकहरूले उनलाई ‘कोपिलाउँदो कवि’को उपमा प्रदान गरे ।
देवकोटा विशेष गरी आफ्ना बुबा र कविशिरोमणि लेखनाथ पौडेलका कवितालाई प्रेरणाका स्रोत मान्ने गर्थे । यससँगै पश्चिमा साहित्यतर्फ पनि उनको झुकाव बढ्दै गएको देखिन्छ । सर्वप्रथम उनले लेखेको कविता ‘म त अभागी पो भएँ’ हो । जुन कविता उनकी भाउजूको जीवनमा आइपरेको पीडामा केन्द्रित थियो ।
उनी पढाइमा अब्बल भएकाले कक्षा आठ बाट एकैचोटि कक्षा १० मा पढ्न पाए । १७ वर्षको उमेरमा भारतको पटनाबाट उनले म्याट्रिकुलेसनको परीक्षा दिएका थिए । उच्च शिक्षाको लागि त्रिचन्द्र कलेजमा भर्र्न भएसँगै उनको ‘वसन्तषोडषी’ शीर्षकको कविता ‘लक्ष्मी टिसि कलेज नेपाल’का नामबाट छापिएको थियो ।
घरको नाजुक आर्थिक अवस्थालाई भरथेग गर्न टिउसन पढाउँदै भारतको पटना विश्वविद्यालयबाट उनले प्राइभेट रूपमा बिए, बिएल पास गरे । उमेरसँगै बढेको जवानीको उन्मादले मनोरन्जनतिर पनि उनी समय खर्चिन्थे । यो समय उनको लगाव प्रेमिल कविता लेखनतिर बढेको पाइन्छ ।
देवकोटा विभिन्न भाषाका ज्ञाता थिए । शारदा मासिक पत्रिकामा विभिन्न ९ भाषामा उनका कविताहरू छापिएका थिए । उनलाई नेपाली साहित्यमा ‘काव्यसागरका जलदेवता’को रूपमा पनि चिनिन्छ । उनी हरेक पल, हरेक निमेष कविताभन्दा बाहिर भेटिँदैनथे । उनको जीवनमा बाँचुन्जेलका हितैषी भनेकै चुरोट र कविता थिए भन्ने पनि पाइन्छ ।
उनको विवाह मनदेवी चालिसेसँग १६ वर्षको उमेरमा भएको थियोे । उनीहरूको जोडी साह्रै मिलेको र प्रेमिल थियो । यसैको प्रभावमा उनले मुनामदन लेखेको हो भन्ने पनि भेटिन्छ । ४ छोरा र ५ छोरी का उनी पिता थिए ।
लाइब्रेरी पर्वमा गिरफ्तार
राणा शासनमा भएको लाइब्रेरी पर्वमा उनी गिरफ्तारीमा परेका थिए । १ सय रुपैयाँ धरौटी तिरेर उनी रिहा भएको घटनाबाट उनको प्रजातान्त्रिक सोचको छनक पाउन सकिन्छ । ‘उद्देश्य के लिनू, उडी छुनु चन्द्र एक’ भन्ने कविताबाट उनको दूरदर्शिता प्रष्ट हुन्छ । जुन कविता आज पनि युवा जमातमा प्रेरणाको स्रोत बनेको छ । उनी लहडी, कडा र ढिट स्वभावका थिए । जागिर प्रवेशदेखि लिएर जीवनका केही महत्वपूर्ण मोडहरूमा उनको यो स्वभाव उनको कमजोरी बनेको पनि पाइन्छ ।
नेपाली भाषा अनुवाद परिषद्मा जागिरे भएपछि बालकृष्ण सम र उनको बीचमा बौद्धिक जुहारी चलिरहन्थ्यो । देवकोटा सर्वप्रथम बिए पास गरेर प्रोफेसर पद प्राप्त गर्ने प्रथम नेपाली पनि हुन् । उनले विभिन्न कलेजहरूमा अध्यापन गरे । जागिरे जीवनमा कहिल्यै कार्यालय समयमा उनी कार्यालय पुग्दैनथिए भनिन्छ ।
एक पटक घरपरिवार र आफू कार्यरत कार्यालयमा समेत जानकारी नगराई उनी बनारस गएछन् । त्यो बेला उनको जीवनपद्धति बौद्धिकका साथै कुल्ली, भरिया र हलीको भन्दा फरक थिएन पनि भन्ने गरिन्छ । राणाशासनविरोधी पत्रिका ‘युगवाणी’को सम्पादन गर्न धेरै नै आर्थिक समस्या परेर घर फर्कन पनि नसक्ने अवस्थाको पत्तो पाएपछि बबर समशेरले खर्च दिएर भाइलाई लिन पठाएपछि साथीहरूलाई सराप्दै उनी नेपाल फर्केका थिए ।
त्यसपछि देशमा राजनीतिक परिवर्तन आयो । राजा त्रिभुवनले सल्लाहकार सभाको सदस्यमा उनलाई मनोनित गरे । महेन्द्रको शासनकालमा पनि उनको त्यो पदले निरन्तरता पाएकै थियो । त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापनासँगै विश्वविद्यालय कमिसनको सदस्यमा उनी मनोनित भए । डा. के.आइ. सिंहको मन्त्रिमण्डलमा गठित मन्त्रिपरिषद्मा उनी शिक्षा तथा स्वायत्त शासन मन्त्री पनि भए । उनी मन्त्री भएको १ सय १० दिनको अवधिमा सम्पूर्ण विद्यालय र कलेजहरूमा अनिवार्य नेपाली भाषामा पढाइ हुनुपर्ने व्यवस्था गरेका थिए ।
भारतीय साहित्यकार साङ्कृत्यायनले देवकोटालाई ‘बुद्धपछिको दोस्रो ठूलो मानव अवतार’को रूपमा मानेका छन् । साथै भारतीय समकालीन जल्दाबल्दा ३ जना कविहरू (जयशङ्कर प्रसाद, सुमित्रानन्दन र सूर्यकान्त) बराबर एक हुन् भनेका छन् । भनिन्छ, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा सधैँ सरस्वतीको प्रसाद मात्र बने । उनको जीवनमा विभिन्नखाले आर्थिक अभाव रहिरहे । जीवनको मध्यभागमा आउँदै गर्दा रोगले पनि समात्न थाल्यो । जस्ता अवस्थाहरू आए पनि उनको एउटै ध्येय नेपाली साहित्यको उत्थान र प्रवद्र्धन गर्नुमै निहित रह्यो । यसै सिलसिलामा अफ्रो एशियाली लेखक सम्मेलनमा भाग लिन सोभियत सङ्घको तासकन्दमा जाँदा उनको स्वास्थ्य अवस्थामा गडबडी देखियो । रक्तअल्पता भएका कारण दुई पिन्ट रगत पनि चढाउनु प¥यो । उनलाई क्यान्सरजस्तो भयानक रोग लागेको थियो ।
विभिन्न अभाव, चोट, शोक र पीडाहरू सहँदै भएपनि लेखन कार्यलाई भने उनले कहिल्यै थाँती राखेनन् । नेपाली कविता वाङ्मयमा स्वच्छन्दतावादको प्रयोग गर्ने र भित्र्याउने श्रेय उनलाई नै जान्छ । उनी विभिन्न कविता सङ्ग्रह, बालकविता सङ्ग्रहका साथै मुनामदन, राजकुमार प्रभाकर, सीताहरण, म्हेन्दु, रामायण–जटायु युद्धलगायतका असङ्ख्य कृतिका रचयिता हुन् । नेपाली साहित्याकाशका उज्ज्वल नक्षत्र, अग्रज स्रष्टाको वि.सं. २०१६ भदौ २९ गते सोमबार साँझ असामयिक निधन हुन पुग्यो । उनको निधनसँगै नेपाली साहित्यमा एक युगको अन्त्य भयो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा भौतिक रूपमा हामी माझ नरहे पनि उनको योगदान र प्रेरणा नेपाली मन, मुटु र साहित्य जगतमा सदा रहिरहने छ ।
