झापाः ‘कोरोनाले मृत्युवरण गरेका सङ्क्रमितको शवलाई पहिलोपटक छुँदा हात लुगलुग कामेजस्तो लाग्यो । सेनिटाइजर छर्किदा मुटु ढुकढुक भयो । मन दह्रो बनाएर सोचेँ– म स्काउटको सदस्य हुँ, मैले अहिले शव व्यवस्थापन गर्न जिम्मेवारी पाएकी छु । मभित्रको आत्मविश्वास छिटै बलियो भएर आयो । अनि फटाफट सामान्य कामसरह शवको सहज व्यवस्थापनमा जुटेँ ।’ यी भनाइ हुन्– जिल्लामा कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु भएका सङ्क्रमितको शव व्यवस्थापनमा जुटिरहेका भद्रपुर नगरपालिका–६ की शिवानी देवानको ।
नेपाल स्काउटकी सहायक प्रशिक्षक उनले नेपाली सेनाबाट शव व्यवस्थापनसम्बन्धी हालै तालिमसमेत लिएकी थिइन् । यसपश्चात नौ शवको उनी आफैँले व्यवस्थापन (जलाउने र गाड्ने) गरिसकेको बताइन् । जिल्लामा गत वर्षदेखि नै सेनाको विशेष टोलीले शव व्यवस्थापनको काम गर्दै आएको थियो । कोरोना महामारीको दोस्रो लहर चलिरहँदा सेनाको एउटा टोली एकै दिनमा अलग–अलग स्थानमा धेरै शवको व्यवस्थापनमा जुटिरहँदा प्रदेश स्काउटले सहकार्यका लागि प्रस्ताव ग¥यो । सेनाले साहसिक कार्यमा जहिल्यै अग्रसर हुने स्काउटका छानिएको टोलीलाई शव व्यवस्थापनसम्बन्धी विस्तृत तालिम दियो । हाल जिल्लामा १७ जना स्काउटले यो तालिम लिएर काम गरिरहेका छन् । शव व्यवस्थापनको एउटा टोलीमा चार जना हुन्छन् । तालिमप्राप्त स्काउटका सदस्यलाई हाल चन्द्रगढीथित स्काउटको कार्यालयमा क्वारेन्टाइनमा राखिएको छ ।
स्थानीय पालिकाले कोरोनाबाट मृत्यु भएको खबर दिएपछि उनीहरू शव व्यवस्थापनका लागि अस्पताल, घर र घाट सबैतिर पुग्ने गर्छन् । ‘मेची अस्पतालमा कोरोनाबाट कसैको मृत्यु भयो भने हामी त्यहीँ पुग्छौं र शवलाई प्लास्टिकले बेरेर शबबाहनमा राखिदिन्छौँ,’ शिवानीले भनिन्, ‘घरमा मृत्यु भएको रहेछ भने घरमै पुग्नुपर्छ । शवलाई जलाउने बेलामा घाटमा पुगेर गाडीबाट शव उतार्ने, सेनिटाइजर छर्किने र चितामा राख्ने काम हामी आफैँले गर्छौं ।’ गत जेठ ९ देखि १२ गतेसम्म सेनाले दिएको शव व्यवस्थापनसम्बन्धी तालिममा शवलाई कसरी प्लास्टिकले बेर्ने, सेनिटाइजर कसरी लगाउने, गाड्दा वा जलाउँदा कसरी व्यवस्थापन गर्ने र यी काम गरिरहँदा सङ्क्रमणबाट कसरी आफू सुरक्षित रहने भन्ने सिकेको उनले जानकारी दिइन् । प्रदेश स्काउटले नै शव व्यवस्थापनमा खटिएको स्काउट टोलीको व्यक्तिगत सुरक्षाका लागि आवश्यक पिपिई, फेसमास्क, सेनिटाइजरलगायतका स्वास्थ्य सामग्री पर्याप्त मात्रामा उपलब्ध गराइरहेको छ ।
शिवानीले विश्व महामारीका बेला देशलाई सङ्कट पर्दा आफूले स्यमसेवा गर्न पाएकोमा गौरव अनुभूति भइरहेको बताइन् । उनलाई परिवारबाट यो काममा प्रोत्साहन रहेको छ । उनकी आमा रुक्मिनी देवान ललितपुर नर्सिङ क्याम्पसकी शिक्षिका छिन् । ‘स्काउटबाट यो कामको प्रस्ताव आएपछि मैले गर्छु भनिहालेँ । पछि आमाबुवालाई सोध्दा हौसला दिनुभयो । राम्रो काम हो छोरी गर भन्नुभयो,’ उनले आफूलाई परिवारको दर्विलो साथ रहेको सुनाउँदै भनिन्, ‘यसअघि मान्छे मर्दा मलामीसम्म गएकी थिएँ, तर लाशको छेउछाउ जाँदिनथे । अहिले त लाश बोक्ने, चितामा राख्ने जस्ता सबै काम गर्दा कुनै डर लागेको छैन ।’ नेपाली समाजमा पुरुषले मात्र शव व्यवस्थापनको काम गर्दै आएको पाइन्छ । लाश बोक्ने र जलाउने काममा पुरुष नै अग्रसर हुने गर्छन् । मलामीका लागि पानी र खाजा बोक्ने काममा मात्र महिला खटिने गर्छन् । तर अब महिलाले पनि जस्तोसुकै जोखिमका काम गर्न सक्छन् भनेर शिवानी र उनका साथीले सावित गरेका छन् । सत्र जनाको स्काउट टोलीमा शिवानी र पूजा कँडेल मात्र महिला स्वयमसेवी छन् ।
शव व्यवस्थापनको जटिल र जोखिमपूर्ण कार्यमा स्वयमसेवाको भावनाले होमिएको उनले बताइन् । सेनाको चारआलीस्थित नयाँ श्रीनाथ गणका गणपति अम्बरजङ्ग थापाले स्काउटको टोलीले सेनासँगको सहकार्यमा शव व्यवस्थापन सफलतापूर्वक गरिरहेकोमा प्रशंसा गरे । ‘देशमा आइपर्ने जस्तोसुकै विषम परिस्थितिमा देश र जनताका लागि सेवा प्रदान गर्दै आएको स्काउटले कोरोना सङ्क्रमणको दौरानसमेतमा सेनासँग सहकार्य गरेर शव व्यवस्थापनको सम्वेदनशील काम गरिरहेको छ,’ उनले भने, ‘स्वतःस्फूर्तरूपमा नेपाल स्काउट दुःखीको साथीको रुपमा आउनु खुसीको विषय हो । विपतमा स्काउटले पु¥याएको सहयोग सराहनीय छ ।’ सेनाको नयाँ श्रीनाथ गणले हालसम्म जिल्लामा कोरोनाबाट मृत्यु भएका ३०३ जनामध्ये २१५ जनाको शव व्यवस्थापन गरेको उनले जानकारी दिए । उनका अनुसार ७५ जनाको मृतकका परिवार आफैँले गरेका छन् भने १३ जनाको शव व्यवस्थापन स्काउटको टोलीले गरेको छ । -रासस
