धरानः पर्यटन व्यवसायमा राम्रो सम्भावना देखेर प्रसादसिंह राई १९ वर्षअगि धरान–२०, विष्णुपादुका भञ्ज्याङमा आएका थिए । त्यहाँ खाजाघर सञ्चालन गरेर उनले सामान्य रूपमा जीविकोपार्जन गर्दै थिए । गत वर्ष उपमहानगरले सो क्षेत्रलाई ‘पर्यटन गाउँ’ घोषणा गरेपछि राई थप उत्साहित बनेका छन् । उनले खाजा घरबाट सुरु गरेको व्यवसाय अहिले होटल र लजमा परिणत भएको छ । पर्यटन गाउँ घोषणा भएपछि केही सम्भावना देखेको उनले बताए ।
उनी आफ्नो होटलमा १० जनासम्म पर्यटकलाई राख्न सक्छन् तर आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकलाई विष्णुपादुकासम्म कसरी आकर्षित गर्ने भन्ने चुनौती र चिन्ता भने बढेको छ । धरानबाट विष्णुपादुका जाने सडक अहिले निर्माणाधीन अवस्थामा छ । त्यस क्षेत्रमा ट्रेकिङ, जङ्गल भ्रमण, साहसिक पर्यटनका साथै जङ्गली जनावर तथा चराचुरुङ्गी र प्राकृतिक दृश्यको अवलोकनजस्ता पर्यटकीय क्रियाकलापहरू गर्न सकिने स्थानीय बताउँछन् । स्थानीय सांस्कृतिक क्रियाकलाप, कृषि तथा घरेलु उद्यम, स्थानीय परिकार, ग्रामीण जीवनशैली, भाषा, भेषभुषा, परम्परागत सीप र संस्कारजस्ता विषय पनि पर्यटकका लागि महत्वपूर्ण हुने स्थानीय प्रकाश सुच्चा राईले बताए । पर्यटकलाई आकर्षित गर्न यहाँ उद्यम तथा सांस्कृतिक विविधता रहेको उनको भनाइ छ ।
पर्यटन गाउँ घोषणाका लागि सरकारले निर्धारण गरेका ३८ सूचकमध्ये धेरै सूचक विद्यमान् भएकाले गत पुस ९ गते विष्णुपादुकालाई पर्यटन गाउँ घोषणा गरिएको उपमहानगरको सूचना तथा पर्यटन महाशाखा प्रमुख खगेन्द्र खतिवडाले जानकारी दिए । उनले त्यहाँ परम्परागत तीनपाने रक्सी, सिस्नोको वाइन, कालो बङ्गुरको उपलब्धतासँगै प्याराग्लाइडिङ र दुईवटा होमस्टेलगायत प्राकृतिक दृश्यावलोकनको राम्रो सम्भावना भएकोले घोषणा गरिएको बताए । उपमहानगरले चिन्डेडाँडादेखि सुलीकोटसम्मको क्षेत्रलाई पर्यटन गाउँ घोषणा गरेको हो । पौराणिक महत्वको विष्णुपादुका मन्दिर, रमणीय चिन्डेडाँडा, ऐतिहासिक सुलीकोट, भ्यू टावर, वंंशिला, ब्रिटिस गोर्खा स्मृति पार्कलगायत राम्रो सम्भावना बोकेका पर्यटकीय स्थलहरू यहाँका आकर्षण हुन् ।
विष्णुपादुका मन्दिर
हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको धार्मिक आस्था गाँसिएको मन्दिर हो, विष्णुपादुका मन्दिर । यसै मन्दिरको नामबाट यस गाउँको नामकरण गरिएको हो । मन्दिरकै छेउमा गुम्बा छ । हिन्दू परम्पराअनुसार यहाँ पितृहरूका नाममा तर्पण तथा पिण्डदान दिने गरिन्छ । देवताहरूको आग्रहअनुसार पितृहरूको उद्धार गर्न सो स्थानमा सबैभन्दा पहिले भगवान् विष्णुले देवी लक्ष्मीसहित श्राद्ध गर्नुभएको धार्मिक विश्वास छ । त्यसपछि भगवान्ले शिलामा आप्mनो पादुका छाडेर आगामी दिनमा पनि कसैले यहाँ श्राद्ध गरी पवित्र कोकाहा नदीमा पिण्ड बगाएमा पितृहरूको उद्धार हुने आशीर्वाद दिनुभएको हुँदा श्राद्ध गर्ने परम्परा चलेको पर्यटन व्यवसायी वासु बरालले जानकारी दिए ।
चिन्डेडाँडा
सो क्षेत्रमा आकर्षक पर्यटकीय गन्तव्यको रूपमा चिन्डेडाँडाकोविकास भइरहेको छ । चिसो र स्वच्छ हावा खाँदै डाँडाबाट धरानलगायत वरपरका क्षेत्रको सुन्दर दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । त्यहाँबाट धरान, इटहरी, तराईको भूभाग र सप्तकोशीसमेत राम्रोसँग देख्न सकिने स्थानीयले बताए । डाँडाबाट प्याराग्लाइडिङको उडानसमेत हुने भएकाले पर्यटन व्यवसायका लागि यहाँ राम्रो सम्भावना छ ।
सुलीकोट
सुलीकोट धरान–२० को मानेडाँडाबाट करिब दूई किलोमिटर टाढा पर्छ । किरातकालीन समयमा अपराधीलाई सुली चढाएर मृत्युदण्ड दिइने स्थान भएकोले सुलीकोट भनिएको किंवदन्ती सुन्न पाइन्छ । ऐतिहासिक महत्वको स्थान भएकोले यसलाई महत्वपूर्ण पर्यटकीय गन्तव्यको रूपमा लिइन्छ ।
ब्रिटिस गोर्खा स्मृति पार्क
गोर्खा भूपू सैनिकहरूको इतिहासलाई जीवन्त तुल्याउन भूपू ब्रिटिस आर्मीहरूले आफ्नै प्रयासमा धरान–२० को माछामारा डाँडामा १२ बिघा क्षेत्रफलमा ‘ब्रिटिस गोर्खा स्मृति पार्क’ निर्माण गरेका छन् । बेलायत सरकारले दिने सर्वोच्च युद्ध पदक ‘भिक्टोरिया क्रस’ विजेता १३ जना बहादुर गोर्खालीहरूका नाममा पार्कमा ‘होलिडे हट’ समेत निर्माण गरिएको छ ।
भ्यू टावर
धरान–२० को चिन्डेडाँडाबाट एक किलोमिटर उत्तरतर्फ रहेको टोड्केमा भ्यू टावर निर्माण भएको छ । टावरबाट चारैतिरको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ ।
वंंशिला
करिब १६ सय मिटर उँचाइमा रहेको वंंशिलाको उच्च भागबाट सूर्योदय, मनोरम हिमशृङ्खला, तराईका सुन्दर फाँटहरू र सप्तकोशीलगायतको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ ।
‘पर्यटन गाउँ’ का लागि सरकारद्वारा निर्धारितसूचकहरूमध्येविष्णुपादुकामा धेरै सूचकविद्यमान् रहेको भन्दै पर्यटन गाउँ घोषणा गरिए पनि अहिलेसम्म कतिवटा सूचक पूरा भए र कति सूचक आवश्यक छन् भन्नेसम्म अध्ययन गरिएको छैन । यसबारे स्पष्टता छैन । घोषणा भएपनि पर्यटन व्यवसायका लागि आधारभूत पूर्वाधार नै पूरा नभएको पर्यटन व्यवसायीहरू बताउँछन् । पर्यटन व्यवसायलाई प्रवद्र्धन गर्न बाह्य लगानीकर्ताहरू पनि आवश्यक हुने पर्यटन व्यवसायी वासु बरालले बताए । ‘लगानीका लागि व्यवसायीले बैंङ्कसँग ऋण पनि लिनुपर्ने हुन्छ’, उनले भने, ‘तर सडक पास पनि नहुँदा समस्या भएको छ ।’
यहाँ भएका सूचकबारे अध्ययन नभए पनि उपमहानगरले यस क्षेत्रलाई महत्व दिएको सूचना तथा पर्यटन महाशाखा प्रमुख खतिवडाको भनाइ छ । ‘पर्यटन गाउँकै लागि भनेर बजेट व्यवस्थापन गरिएको छैन’, उनले थपे, ‘तरयसपटक अन्य शीर्षकमा बजेट विनियोजन हुन्छ ।’ पर्यटकीय गन्तव्यसम्म पु्ग्न सडक पूर्वाधार नहुँदा समस्या छ । सडकको विकास भए पर्यटकको आगमन हुने स्थानीय पर्यटन व्यवसायीको आशाछ । पर्यटकीय गन्तव्यलाई व्यवस्थित गर्दै प्रचारङप्रसार गर्न सकिएयो क्षेत्र पर्यटकहरूको केन्द्र बन्ने नयाँ होमस्टे सञ्चालक जितराज राई बताउँछन् । पर्यटकहरूको सेवा–सुविधाका लागि धेरै सङ्ख्यामा होम स्टेहरूहुनुपर्नेपर्यटन व्यवसायी बरालको बुझाइ छ । यसबाट स्थानीयलाई नै लाभ हुने उनले बताए । सडक कालोपत्रे गर्न स्थानीय र प्रदेश सरकारले पहल गरे तथाअन्य पूर्वाधारको पनि विकास गरे यो ठाउँ भविष्यमाचलचित्र तथा भिडियो छायाङ्कनकालागि पनि उपयुक्त हुने बराललेसुनाए । ‘यसको प्रत्यक्ष लाभ पर्यटन व्यवसायमा हुन्छ’, उनले थपे, ‘स्थानीय सरकारको आयस्रोतमा समेत वृद्धि हुनेछ ।’
नेपाल पर्यटन बोर्डका कार्यकारी सदस्य कृष्ण शाह पर्यटन गाउँ घोषणा गर्दा सम्पूर्ण मापदण्डहरुको विषयमा अख्तियारी स्थानीय सरकारलाई हुने बताए । स्थानीय सरकारलाई भने के पुर्वाधार चािहने कति सुचक पुरा भए भन्नेसमेत जानारी छैन । पर्यटन गाउँका लागि आवश्यक सुचकहरु ठुलाठुला होटल, होमस्टे सञ्चालन ल्याउनुपर्ने पर्यटन व्यवसायका जानकारहरु बताउँछन् । ्यहाँ भएका विभिन्न कृषिफार्महरूको अवलोकन तथा अध्ययन गर्न पनि निकै टाढाबाट विद्यार्थी तथा पर्यटकहरू आउने गरेका छन् । त्यसकारण यस क्षेत्रको पर्यटकीय विकासका लागि सडक पूर्वाधार महत्वपूर्ण भएको आन्तरिक पर्यटकहरू बताउँछन् ।
‘पर्यटन गाउँ’ का लागि आवश्यक सूचक
पर्यटन गाउँका लागि सरकारले विभिन्न सूचक निर्धारण गरेको छ । तीमध्ये हिमाली दृश्य वा तराई तथा उपत्यकाका लागि राष्ट्रिय निकुञ्ज, नदी, जङ्गल, तालतलैया, उपत्यका, गल्छीको भूपरिदृश्य स्पष्ट देखिने, पदयात्रा सञ्चालन भएको वा त्यसको सम्भावना रहेको वा तराई तथा उपत्यकाका लागि जङ्गल सफारी, बोटिङ सञ्चालन भएको वा गर्न सकिने, पर्वतारोहण गर्न सकिने हिमालको प्रवेश विन्दु वा मार्ग, चरा अवलोकन, फिसिङ, जङ्गली जनावर अवलोकन, चिडियाखाना वा विशिष्ट प्राकृतिक सम्पदाको दृश्यावलोकन गर्न सकिने जस्ता सूचकहरू महत्वपूर्ण छन् । यस्तै हिलस्टेसन वा शीतल आवास रहेको वा सञ्चालनको सम्भावना रहेको, तालतलैया, झरना, नदी, खोलानाला भएको, प्रचुर मात्रामा कुनै विशेष पैदावरको उत्पादन भई कृषि पर्यटनको सम्भावना रहेको कृषि पकेट क्षेत्र, फार्मिङ, बागवानी, चियाबगान, नर्सरी, सहकारीखेतीको अवस्था, हावापानी (अति गर्मी वा अति जाडो नहुने), पुरातात्विक/ऐतिहासिक नगर, विशिष्ट बस्ती, ऐतिहासिक/पुरातात्विक स्थल, पुरातात्विक मन्दिर, गुम्बा, चैत्य, मस्जिद, प्रसिद्ध धार्मिकक्षेत्र, वास्तुकला, काष्ठकला आदिलाई पनि सूचक निर्धारण गरिएको छ ।
यसैगरी पर्यटन गाउँका लागि धातुकला, प्रस्तरकला, चित्रकला जस्ता विशिष्ट कलाकृतिको प्रचुरता, सङ्ग्रहालय/जातीय सङ्ग्रहालय, विभूति, ऐतिहासिक, व्यक्तिको जन्म/मृत्यु स्थल, जातीय विशिष्टता धर्म, संस्कृति, परम्परा, भाषा, भेषभुषा, रहनसहन, विशिष्ट चाडपर्व, जात्रा, परम्परागत महोत्सव, विशिष्ट गीत, सङ्गीत, नृत्यकला, मौलिकबाजा, विशिष्ट धार्मिक रीतिरिवाज, विशिष्ट सामाजिक संस्कार (विवाह, मृत्युआदि), विशिष्ट पारिवारिक प्रणाली, लामो दूरीको ट्रेकिङ/हाइकिङ पदमार्ग (सर्किट)मा अवस्थित (तराई र उपत्यकामा जङ्गल सफारीको निकटमा रहेको), साहसिक खेल (प्याराग्लाइडिङ, बन्जीजम्पिङ, ¥याफ्टिङ, रकक्लाइम्बिङ, जीपलाइनर आदि) को स्थिति वा सम्भावना भएको हुनुपर्ने पर्यटन बोर्डको वेबसाइटमा उल्लेख छ ।
सहयोगी सूचकका रूपमा पर्यटकलाई मौलिक र विशिष्ट उपहारको रूपमा प्रदान गर्न सकिने वस्तुको उत्पादनको अवस्था, ठूला आयोजना अवलोकन (विद्युत्, सिँचाइ, खानेपानी, सडक, पुल, एयरपोर्ट, टनेल, केबुलकार, रेलमार्ग, खेल स्टेडियम आदि), होमस्टेको सुविधा, सिर्जनशील कार्यको अवस्था एवम् त्यसको पर्यटकीय उपयोगको अवस्था, पर्यटकीय वस्तु विकास प्रवद्र्धन तथा बजारीकरणको सम्भावना, सडकको पहुँच, हवाईसेवा, चालू हालतको एयरपोर्ट, होटल, लज, सञ्चार (इन्टरनेटसमेत), अस्पताल र एम्बुलेन्स सेवा, बैंङ्क, सुरक्षा सेवा (नेपाल प्रहरी, सामुदायिक प्रहरी) आदिलाई लिइएको छ । खानेपानीको पर्याप्त उपलब्धता, स्थानीय गाउँको पर्यटकीय विशेष मौलिक पहिचान रहेको कुनै वस्तु, समग्र पूर्वाधार विकासको सम्भावना, सरसफाइ तथा फोहोर व्यवस्थापन, साक्षरता र शैक्षिक संस्था, पर्यटन गाउँ सञ्चालनमा समुदायको तत्परता र प्रतिबद्धता, पर्यटन विकासमा स्थानीय सरकारकोप्राथमिकता, पर्यटकीय गाउँको विकासमा स्थानीय, युवा क्लब (समूह) को अग्रसरता÷तत्परता जस्ता मापदण्डलाई पनि सहयोगी सूचक मानिएको छ ।
विकासका गतिविधि
विष्णुपादुकामा बाटो फराकिलो बनाउने काम २०६४ सालमा भएको हो । स्थानीय तहको पछिल्लो निर्वाचनपछि यस क्षेत्रको विकास निर्माणले निकै गति लिएको छ । विकास निर्माणका विभिन्न परियोजनाहरू पनि सञ्चालन भइरहेको वडाअध्यक्ष मणिराम राईले बताए । धरान–११ र २० लाई जोड्ने सर्दू पुलको निर्माण सङ्घीय सरकारबाट भएपछि यहाँ धेरै सुविधा भएको उनको भनाइ छ । चिन्डेडाँडाबाट करीब दुई सय मिटर पर प्रदेश सरकारले भ्यू टावर निर्माण गरिदिएको छ । बाटाहरू फराकिलो बनाई ग्राभेल गरिसकिएको छ । चिन्डेडाँडाबाट प्याराग्लाइडिङको उडान सुरु भएको छ । यी पूर्वाधारहरूले यस क्षेत्रमा पर्यटकीय विकासको पर्याप्त सम्भावना देखिन्छ तर स्थानीय सरकारले थप पूर्वाधार निर्माण र प्रचार–प्रसारमा ध्यान दिनु आवश्यक छ ।
(यो सामग्री नेपाल पत्रकार महासंघ सुनसरी र धरान उपमहानगरपालिकाको सहकार्यमा प्रदान गरिएको लेखनवृत्ति कार्यक्रममा सहभागिताका लागि तयार गरिएको हो ।)
