रूपरेखा पत्रिकामा कवि मोहन कोइरालाको ‘घाइते युग’ शीर्षक कविता २०१७ सालमा प्रकाशन भएपछि नेपाली कविता लेखनमा प्रयोगवादको प्रारम्भ भएको मानिन्छ ।
कविता लेखनमा अत्यधिक नवीनताको प्रयोग गर्दै क्लिष्ट, जटिल, दुर्बोध्य, विशृङ्खलित भाषाशैली, चित्रात्मक विचलन, आदि प्रवृत्तिका साथ बौद्धिकता र चिन्तनशीलताबाट प्रेरित भएर जीवनको आयामिक पाटोलाई यस धाराका कविताहरूले आत्मसात गरेको देखिन्छ । यस धारामा कवि मोहन कोइराला, जगदीश शमशेर राणा, ईश्वर वल्लभ, वैरागी कार्इंला, वानिरा गिरी, तुलसी दिवसलगायतका कविहरू देखा परेका छन् ।
कविता लेखनमा प्रयोगवादीहरूले गरेको उटपट्याङलाई सहन नसकेर विभिन्न समयमा यसको विरोध हुन थाल्यो । फलस्वरूप कविता सम्प्रेष्य र सहज हुनुपर्छ भन्ने मान्यताको जन्म हुन पुग्यो र समसामयिक धाराको थालनी भएको मानिन्छ । ‘बुटपालिस आन्दोलन’ २०३१, सडक कविता क्रान्ति २०३६, तरलवाद २०४०, जनआन्दोलन कविता २०४६, जनआन्दोलन २०६२÷०६३ लगायतका कारणले समसामयिक कविताको विकास र विस्तार भइरहेको बुझिन्छ ।
यस धारामा समकालीन कविहरूको उपस्थिति उल्लेखनीय रूपमा भएको पाइन्छ । कविता लेखनको यही समयमा दुई शक्तिशाली कवि जसराज किराती र कृष्णभूषण बल देखा परेका हुन् । कवि कृष्णभूषण बल भन्ने गर्थे, ‘मोहन कोइरालाको उदय भएपछि नेपाली कविताको मार्केट बिग्रन थाल्यो ।’ काव्यप्रवृत्ति र शक्तिलाई यसरी चिन्न सक्ने क्षमता भएका कवि बल किरातीका प्रशंसक थिए ।
बुबा धनहर्क राई र आमा धर्मलक्ष्मी राईको कोखबाट वि.स. २००२ साल साउन १७ गते सोमबारका दिन बुइपा–६, खोटाङमा जन्मिएका कवि जसराज किराती नेपाली काव्यजगतका शक्तिशाली नाम हुन् । उत्तिकै सशक्त कवि कृष्णभूषण बलको जन्म बुबा हेमलाल बल तामाङ र आमा ईश्वरी घिसिङ तामाङको कोखबाट वि. सं. २००४ सालमा रवि माल्टेनी इलाममा भएको हो ।
कवि जसराज किराती आफ्नै जन्मथलो खोटाङको बुइपा भन्ने ठाउँमा बसेर कवितालाई गोडमेल गर्न थाले । कवि कृष्णभूषण बल आफ्नो जन्मथलो इलामको रवि माल्टेनी छोडेर भाग्य खोज्दै शहर पसे र शहरमै बसेर आफ्नो कविताको आयतन बढाउन थाले । धेरैजसो मान्छेहरू आफ्नो प्रतिभा मौलाउने सिमसार शहर हो भन्ने ठान्छन् र शहर पस्छन् तर कवि जसराज किराती गाउँमै बसेर पनि नेपाली काव्यजगतमा चम्किन सफल भए । उनका कविताबाट प्रभावित भएर कवि बलले किरातीलाई सम्बोधन गर्दै यसरी कविता रचना गरेः
गाउँले कविको कवितालाई शुभकाना
गाउँमा पर्ने बलिष्ठ मस्त तरुनी रातहरूले तिमीलाई सुम्सुम्याए होलान्
उदात्त बैशाखको चोलोबाट खस्न लागेको यौवनले तिमीलाई बोलाए होलान्
तिम्रो आँगनतिर सेतो पीठो झैँ कहिले त हिउँ पनि झरे होलान्
तिम्रो घरको घु¥यानछेउसम्मै कुइराले लुकामारी खेले होलान्
तिमी थुम्कामा बसेर लगातार अक्षरमा हीरामोती कुँदिरह्यौ
तिमी सिकुवामा गुन्द्रीमाथि लडेर थाङ्ग्रोमा मकैका घोगाहरू गनिरह्यौ
तिमी कविताको परिवेशलाई सिङ्गो देशको दर्शन बनाउन जुटिरह्यौ
तिमीले तिम्रो सुन्दर रचनामा ताराहरू जडिरह्यौ, पूर्णिमाहरू उनिरह्यौ
शब्दहरू जब तिम्रो कविताको मोहमा परे
–स्निग्ध स्वच्छ हिमालमा कविता उभ्याइरह्यौ ।
अरुणिमासँगै उड्ने चराका पखेटाहरूमा कविता उडाउन मन लाग्यो होला
कोमल हावाको स्पर्शले जिस्क्याउँदा कति ठाउँमा कविता लजाए होलान्
फकाउँदै उठाउँदै कलममा सजायौ कविता
भावनामा मौरीहरू उडाएर महमा बटुल्यौ कविता
कविता नै कुल्ला गरेर कहिले त भित्ता रङ्गाइदिन मन लाग्यो होला
कविता आवेशमा कहिले त घुयेँत्रोले फ्याँकिदिऊँझैँ लाग्यो होला
तैपनि कवितामा समर्पित तिमी कवि
तैपनि गाउँठाउँमा बसेर कवितामा रमाउने तिमी कवि
कवितामा तिमी डाँफेसँगै देश नाचेका छौ
कवितामा तिमी कोइलीसँगै देश गाएका छौ
कवितामा तिमी न्याउलीसँगै देश रोएका छौ
यद्यपि तिमीले आफ्नो नाम अखबारभरि लटरम्म खोजेनौ
बरु कवितामा तिमी लटरम्म सुन्तलाझैँ फलिरह्यौ÷फलिरह्यौ
शुभकामना (कृष्णभूषण बल, गरिमा २०५८ः२५÷२६)।
यसरी गाउँमा जन्मिएर गाउँमै बसी कविता सिर्जनामा मग्न समकालीन कवि जसराज किरातीका कविताहरूको आकर्षणले यो कविताको सिर्जना भएको बुझिन्छ । यस कविताले ग्रामीण परिवेशको तस्विर, गाउँले कविको दैनिक क्रियाकलाप र उनका कविताको विषयवस्तुजस्ता त्रिपक्षीय सम्बन्धलाई एकसाथ उजागर गर्दै समग्र कविहृदयलाई सुम्सुम्याउने काम गरेको पाइन्छ ।
कवि बलले यस कवितामा गाउँको तस्बिरलाई उतार्ने काम गरेका छन् । उच्च पहाडी भेगका मौसमी परिर्वतनलाई कलात्मक ढङ्गले वर्णन गरेको देखिन्छ । उच्च पहाडी भेगका जनजीवन दुःखद्, अभावग्रस्त र पीडादायी हुँदाहुँदै पनि ‘हिलोमा कमल फूल फुलेझैँ’ जीवनभोगाइ सारै रहरलाग्दो गरी खुलेका हुन्छन् ।
माथि थुम्कामा बसेर सिरसिरे हावाको स्वाद लिँदै तलको बेसीसम्म आखाँ बिछ््याउँदै आनन्दमा रमाउँदा पनि भो । थुम्काको चौतारीलाई टेको लागाएर वरपीपललाई अडेसा लगाउँदै क्षितिजतिर आँखा फैलाएर अर्कै दुनियाँमा हराउँदा पनि भो । आफ्नै घरको जुठेल्नोछेउको पिढीमा बसेर काँक्रोको थाङ्ग्रामा झुण्डिइरहेका काँक्राहरू हेर्दै बाँसको चेफा पट्काउँदै स्याल धपाउँदा पनि भो । सिकुवामा गुन्द्रीमाथि लडेर थाङ्ग्रोमा मकैका घोगाहरू गन्दै, सपनाका तान लगाउँदा पनि भो ।
ग्रामीण परिवेशमा दुःख बिर्सने यस्ता अनगिन्ती क्रियाकलापहरू छन् । अभावलाई अल्मल्याउने यस्ता हरेक तरिकाहरू छन् । यही समयमा कालीगढले हीरामोती कुँदेझैँ; कविले अक्षरहरूलाई कुँद्न थाल्छन्, भावनामा आकाशका ताराहरू जडेर, पूर्णिमाहरू उनेर स्निग्ध स्वच्छ हिमालझैं सुन्दर र अटल कविता उभ्याउँछन् । कवि बलले यिनै विषय र प्रसङ्गलाई उठान गर्दै कवि किरातीको दैनिकीलाई यस कवितामा समाहित गरिदिएका छन् ।
आफ्ना सन्तानलाई स्तनपान गराइरहँदा, सुत्केरी आमाले प्रसव पीडासम्म भोग्नुपरेका यावत दुःखहरू बिर्सिसकेकी हुन्छिन् । बरु आमाको मन सन्तानप्रतिको सुन्दर भविष्यको कामना गर्दै सपनाको यानमाथि चढेर कल्पनाको दुनियाँमा उडिरहेको हुन्छ । अपर्झट त्यो समय कोही स्नेही अनुहारहरूका उपस्थिति भएमा शर्माउँदै मजेत्रोले आफ्नो लाज छोप्न पुग्छिन् ।
ठीक त्यसरी नै कविले पनि कविता जन्माउनुपर्दाको क्षणमा सोही नियति भोगिरहेका हुन्छन् । झुल्के घामको किरणसँगै कविताका हरफहरूलाई आकाशमा उडाइदिन मन लाग्छ । आफँैले नदेखेको संसारको उपभोग आफ्नो कविताले गरोस् भन्ने चाहना हुन्छ, तर कविले कविता जन्माइरहेको बखत कोही आइपुग्यो भने शब्दहरू त्यसै लजाएर बेपत्ता भइदिन्छन् ।
त्यसपछि अक्षरहरू बटुलेर फकाउन थाल्नुपर्दछ, जादुमय कलाको पौरख देखाएर पङ्क्तिहरू सजाउनु पर्दछ । तै पनि कविता हृदयलाई दुःखाउँदै गर्भभित्रै रहिरहन्छ । पेटबाट बोली निस्केर घाँटीमा आइ अड्किँदा हामीलाई जुन छटपटी हुन्छ; हो कविलाई पनि कविता गर्भमै अल्झेर लुकिबस्यो भने त्यही छटपटी हुन्छ । कविता रचनाको यही वास्तविकतालाई यस कविताले स्पष्ट पारिदिएको छ ।
यस कविताबाट कवि बल कवि किरातीप्रति नतमस्तक रहेको बुझिन्छ । कविको मनोदशा र मनोव्यथालाई सचित्र उतार्दै सबै कविहरूको मनोविज्ञान छाम्न बल सफल भएका छन् । कवि बलले यस कविताको माध्यमबाट किरातीको समग्र काव्य विशेषताहरूलाई उतारेका छन् ।
ग्रामीण परिवेशलाई शब्दचित्रमा उतारेर, गाउँले कविको कवितालाई पर्गेल्दै शुभकामना प्रदान गरिएको यस कविताले प्रतिभाको खोज गरी संरक्षण गर्नुपर्नेे दायित्व राज्यको भएको कुरा गर्दै सरकारलाई नरम भाषाले चोटिलो प्रहार गरेका छन् ।
कवि कृष्णभूषण बलले आफ्नो कवितालाई मन पराएर कविताबाट नै शुभकामना समर्पण गरेपछि शुभकामना ग्रहण गरेको स्वीकार गर्दै, कविताको प्रत्युत्तर दिनको लागि कवि जसराज किरातीले पनि यसरी कविता रचना गरेः
गाउँले कविताको चिहानको खोजी
तिमीले भनेका मस्त तरुनी रातहरू
रातभरि मलाई ऐँठन गर्छन्
सपनाका मेरा बच्चाहरू अफालीराखेर
ओछ्यानमा
तिनीहरू बिहान उठेर जान्छन्
उदात्त वैशाखका चोलीबाट खसेका यौवनहरू
मध्यराति बाँसझ्याङमा नमिठोसँग सुसाएको सुन्छु
हिउँ खसेको आँगन भन्छौ नि तिमी !
म त त्यहाँभित्र
न्यानो खोज्दाखोज्दै लडेर मरेको घाम हुन्छु
तिमीले ठिकै भन्यौ–
मेरो घरछेउछाउ उदास कुहिरोहरू डुलिहिँड्छन्
ठिही र तुसारो घिसारेर विवश बतासहरू आवतजावत गरिरहन्छन्
म त्यहीँनेर
कविताका केही कात्रो ओछ्याएर
अक्षरका केही खास्टोहरू ओढेर
यसो भनौँ, म जीवनको बरखी बार्छु
निसङ्कोच म कविताको नाउँमा
अक्षरहरूको निर्मम हत्या गर्छु ।
लाग्छ–
बलात्कारको नीलडाम र आत्महत्याका घाउहरू
हातखुट्टा र खप्परमा बोक्छु
र एउटा पराजित योद्दा सिकुवको दिलमा बस्छु
अनि म–
थाँक्राको मकैका घोगाहरूभित्र
मेरा रगतका निरीह छिटाहरू गन्छु
शायद मैले मेरो भनेको देशभित्र यति नै बेला यस्तै मर्छु
तर तिमी
मेरा अक्षरहरूमा ताराहरू देखेँ भन्छौ
जुनेली बोकेको पूर्णिमा भेटेँ भन्छौ
अफसोच छ भूषण !
म त पूर्णिमाको जून पनि कालो देख्छु
झर्दाझर्दै ताराहरू पनि आकाशको बिचोबीच निभेको देख्छु ।
ओ हो !
मेरो कविताको मोहमा तिमीले हिमाल उभिएको देख्यौ
म त कविताको पोकोभित्र हिमाल पोको पारेर
यहाँ तल भुइँमा पो ढलेको छु त
तिमीले त फकाइफुल्याइ कविता लेख्छौ भन्यौ
मैले त
बारुदको धुवाँभित्र पो कविता खोजेको छु त,
तिम्रो भनाइ सही ठान्छु
चराहरूका पखेटामा कविता उनेर
कुनै दिन उड्छु भन्ने मेरो रहर थियो
सुन्दर आकाश मुनि बसेर
मलाई पनि गाउने रहर थियो
तर भूषण !
मनग्गे उड्न सकिने त्यो फराक आकाश नै
खै कहाँ छ र ?
कविताका स्पर्शहरू खै
कुन हावाले पो बोक्न सक्छ र ?
यद्यपि
कविताका मौरीहरू वरिपरि भुनभुनाइरहन्छन्
भत्किएका घार र घारहरू खोजेर
बिचरा मौरीहरू उडिरहन्छन्
तिमी ठिकै भन्छौ–
‘... कविता नै कुल्ला गरेर
कहिले त भित्ता रङ्ग्याइदिन मन लाग्छ
कहिले त कविताकै थुक थुकेर
मान्छेको खस्रो अनुहारभरि खकार्न मन लाग्छ’
तर भूषण !
कविताको थुक थुक्न पनि सकिनँ
फाटेको कुनै पनि भित्तामा
कविताको लिउन लिप्न पनि सकिनँ
र त आजकाल–
आफ्नै कविताको मलामी जाने हतारहतारमा छु म
मरेको कविताको बरखी बारेर बस्ने तरखरमा छु म
साँच्ची हो भूषण !
आफ्नो चिहान त खै कता हराएँ कता ?
कविताको चिहान पो खोज्न थालेको छु
चिताको सट्टा
ह्वारह्वारती बिहान पो देख्न थालेको छु (जसराज किराती, गरिमा २०६६ः२१÷२२)।
कवि बलको कविता प्रकाशन भएको ८ वर्षपछिमात्र गरिमाले नै कवि किरातीको कविता प्रकाशन गरेको देखिन्छ । यस समयअन्तरालबाट स्पष्ट हुन्छ कि कविहरूले कविता साधना कसरी गर्नुपर्छ ? ‘हिजोमात्र लेखेको, आज गोष्ठीमा सुनाउने कविता नभएर अहिले भर्खरै कविता लेखेको’ आदि भन्ने र कवितालाई हल्का रुपमा लिएर कवि हुँ भन्नेहरूले यो समय अन्तराल, सिक्नैपर्ने पाठ हो ।
यो समाजले कविलाई चिन्न सकेको छैन । कवितालाई बुझ्ने प्रयास गरेका छैनन् । त्यसैले त कविता लेखेकै कारण ‘तरुनी रातहरूले सुम्सुम्याउनुको बदला रातभरि ऐँठन गर्छन् र बिहान भएपछि उनका सपनाका भुरा बच्चाहरू ओछ््यानमै अफलिराखेर जान्छन् । उदात्त यौवनले मध्यरातमा बोलाउन छोडेर बाँसझ्याङमा नमीठोसँग सुसाउँछन् । ‘बत्तीमुनिको अँध्यारो’ भनेझैँ कविले कविता लेखेर संसारलाई खुसी बनाउन चाहे पनि कविले आफ्नै ‘आँगनमा न्यानो नपाएर मरेको घाम’ भएका छन् ।
घामको किरणलाई नै ढाकेर ‘घरछेउछाउ कुइरो डुलिहिँड्न’ थालेपछि, कविको मनमा निराशा फैलिन्छ । ‘बतासले पनि ठिही र तुसारो घिसार्दै आवतजावत गरिरहेपछि उदास मन भएका कविले कविताको नाउमा अक्षरहरूका निर्मम हत्या गर्न थाल्छन् । कवि किरातीको विचारमा कविता लेख्नु भनेको आफँै बलत्कृत हुनु हो । कविता लेख्नु भनेको आफूले आफँैलाई मार्नु हो, तर पनि उनी आफ्नो खप्परमा पीडाबोधका नीलडामहरू बोकेर घाउ चोटहरू सहँदै एउटा पराजित योद्दाझैं सिकुवाको डिलमा बसेर निरीह कविताहरू गनिरहेका हुन्छन् ; र रोलाँ बार्थले ‘लेखकको मृत्यु भयो’ भने झैँ उनी यतिबेला आफू मरेको महसुस गर्दछन् ।
कवि भूषणले आफ्नो कवितामा ताराहरू देखेकोमा, पूर्णिमाको उज्यालो भेटेकोमा, कवि किरातीले खुसी व्यक्त गरेका छन्, तर उनी आफैँले चाहिँ कवितामा पूर्णिमाको जूनमा दाग देख्छन् । ताराहरू हिँड्दाहिँड्दै बीच बाटोमै निभेको देख्छन् । कवि भूषणले उनका कविता अटल उभिएको देखे तापनि कवि किरातीले ढलेको महसुस गर्छन् र विद्रोह र विध्वंसको बाटो रेजेका छन् ।
कवि बलले भनेजस्तै कवि किरातीलाई पनि चराहरूका पखेटामा कविता उनेर उड्ने रहर थियो । सुन्दर आकाश मुनि बसेर गाउने रहर थियो, तर उनले गाउँको परिवेशमा ती रहरहरू पूरा गर्न नसकेको महशुस गरेका छन् ।
यसरी कविले खुला आकाश नभेटे पनि कविताका स्पर्शहरू बोकेर हिँड्ने कुनै बतास नपाए पनि, आफू वरिपरी कविताका मौरीहरू भुनभुनाइरहेका भेट्छन् । कविताका मौरीहरूले भत्किएका घार र घरहरू खोज्दै उडिरहँदा, कवि किरातीलाई कविता नै कुल्ला गरी भित्ता रङ्गाइदिन मन लाग्छ । कविताका मौरीहरूले मह जमाउने ठाउँ खोजिरहँदा पनि बेवास्ता गर्ने मान्छेहरूका खस्रो अनुहारमा कविताकै थुक थुकिदिन झोंक चल्छ, तर उनले त्यसो गर्न सक्दैनन् । कवितालाई बेवास्ता पनि गर्न सक्दैनन् र कविताकै लिउन पनि लिप्न सक्दैनन् त्यसैले त कवि आफ्नै कविताको मलामी जाने हतारमा रहेको कुरा गर्छन् ।
कविताको बरखी बारेर बस्ने तरखरमा हुँदाहुँदै कवि भूषणले यसरी आफ्नो कविताको बयान गरेको सुनेपछि कवि किरातीले एकाएक ह्वारह्वारती बिहान देख्न थालेका छन् । ‘मैनबत्तीले आफू जलेर अरुलाई उज्यालो दिए जसरी’ कवि आफू जलेर समाजलाई उज्यालो दिने कुरामा विश्वस्त रहेको बुझिन्छ ।
व्यङ्ग्यात्मक शैली र प्रतीकात्मक अर्थ बोकेको यस कविताले ‘देश विकासका लागि कविहरू निकम्मा रहेको’ प्लेटोको मान्यतालाई खण्डन गर्दै, भौतिक वा आर्थिक समाजमा कवि भएर बाँच्नुको पीडा, त्यही समाजलाई कविताले दिने आत्मसन्तुष्टि र समाज रूपान्तरणको लागि कविताले उदाउने बिहानीका बारेमा कलात्मक ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् । तसर्थ यो कवि कृष्णभूषण बलको कविताको प्रत्युत्तर मात्र नभएर दार्शनिक चिन्तन पनि हो ।
