सेमन्त उपाध्याय
भनिन्छ संसारको सबैभन्दा अफ्ठ्यारो प्रश्न अब के गर्ने ? त्यो भन्दा गाह्रो प्रश्न अब के पढ्ने भन्ने हो, जुन हाम्रो सारा जीवनको ट्रनिङ पोवाइन्ट हो । त्यो चिज शिक्षा हो । के पढ्ने भन्ने कुरा चानचुने प्रश्न हुँदै होइन । । मेट्रिक्स बाट सुरु भएको एसएलसी हुँदै आज एसईईसम्म आइपुग्दा यसको बुझाइ र भोगाइ बिल्कुल फरक छ । नेपालको शैक्षिक ईतिहास हेर्दा १९६८ देखि म्याट्रिक्स परिक्षामा नेपाली भाषाको माध्यमबाट परिक्षा दिन मिल्ने गरि ब्यवस्थापन गरेको पाइन्छ यद्यपी त्यस समय कलकत्ता विश्वबिद्यालय र पटना विश्वबिद्यालयमा एसएलसी परिक्षा दिन जानु पर्दथियो । नेपालमा खोलिएको दरबार हाइस्कुल र पाटन हाइस्कुलको सम्बन्धन कलकत्ता विश्वबिद्यालय भएता पनि परिक्षा केन्द्र १९९० पछि काठमाण्डौ मै भएको थियो । बिस १९९० मा दरबार हाइस्कुलका २७ जना र पाटन हाइ स्कूलका ७ जना विद्यार्थी गरि ३४ जनाले पहिलो पटक नेपालबाटै एसएलसी परीक्षा दिनको लागी फारम भरेका थिए । जसमध्ये ३३ जना परिक्षामा सामेल भए र जम्मा १९ जना मात्रै पास भए । १९ जना मध्येबाट दोस्रो श्रेणीमा उच्च अंक ल्याएर पुष्पभक्त मल्ल बोर्ड फस्ट भए । जुन नेपलामा भएको एसएलसी १९९० पहिलो ब्याजी थिए ।
लेखक
फलामको ढोका वा फलामको चिउरा चपाउनु सरह अफ्ट्यारोको रुपमा यसलाइ चित्रण गरिन्थो, उबेला । एसईईको इतिहास लगभग ९ दशक आसपासको छ । यसले कति जनशक्ति उत्पादन गर्यो त्यो तपशिलको कुरा रह्यो तर एसईई पछि उच्च शिक्षा हासिल गर्नेको संख्या त ८र१० ५ भएको कुरा जगजायर छ । यो तथ्याँक ले के देखाउछ भने नेपालमा शिक्षा जसरी अगाडि बढ्नुपर्ने हो , त्यसरी बढिरहेको छैन ।
एसईईको परिक्षा दिई रिजल्ट हातमा बोकेर फुर्सदमा बसेका भाई बहिनिहरुले अब के पढ्दा हाम्रो भविष्य उज्वल हुन्छ ? नेपालमा स्कूल कलेज साउनको झरी पछिका च्याउ जसरी उम्रिए सरह नै खोलिएका छन् । यसरी शिक्षाण संस्था खोलिनु राम्रो पक्षपनि हो । तर खोलिएका सबै शिक्षणसंस्थाहरु गुणस्तरीय नहुन पनि सक्छन । विद्यार्थीकोे रोजाइ र अभिभावकको रोजाइमा फरक आउन सक्छ , त्यो सामाजिक वा आर्थिक कारणले फरक परेको हुन्छ । नेपाल सरकारको शिक्षा क्षेत्रमा ठुलो लगानी हुँदा हुँदै पनि सबैको पहँुचमा गुणस्तरीय शिक्षा पुग्न नसक्नु दुःखद कुरा हो । नेपालको शिक्षा प्रणाली विदेश लक्षित हुनाले पछिल्लो बर्षहरुमा अब नेपालमा के पढ्दा विदेश छिटो जान सकिन्छ र काम पाइन्छ भन्ने ध्याउन्नमा विद्यार्थीको चासो बढेको देख्न सकिन्छ ।
नेपालमा पढेलेखेका युवा टिकाइ राख्नु राज्यका लागी ठुलो चुनौति खडा भएको छ यतिबेला । आज भन्दा २ दशक पहिला एसएससीको परीक्षाफल गोरखापत्रको पाना नपल्टाइ थाहा नहुने र पहिलो श्रेणीमा पास गर्नेको चर्चा ७ गाँउसम्म हुने फलामे ढोकाको रुपमा चित्रण गरिने त्यो एसएलसीको महत्वलाई आज आइपुग्दा कस्तो रुपमा हेर्ने गरिन्छ त्यो सबैलाइ थाहा भएको विषय हो । त्यता तिर नफर्कौ, प्रश्न पत्र जस्तो आवस परिक्षाको ओजन वा परिक्षा शब्दले न्याय त्यस समय पाउथ्यो पनि । छोरो फेल भए खाडी छोरी फेल भए ज्वाइको घर । पास हुनेहरुको छुट्टै पीडा परीक्षाफल आएसँगै ठुलो प्रश्न चिन्ह खडा हुन्छ । अब के पढ्ने? भन्ने प्रश्नले जो कोहीको मनलाई काउकुति लगाएकै हुन्छ ।
के बिषय पढ्ने भन्ने निधो नगरी अरुले जे गर्छन् त्यही मेसोमा लाग्दा हामीले पढेको शिक्षा देशले धान्नै नसक्ने बेरोजगार उत्पादन गर्यो र राहादानी बनाएर खाडी मुलुकमा दलाल मार्फत बेचिनु परिरहेको छ । सस्तो मूल्यमा आफ्नो श्रम बेच्न बाध्य बनिरहेका छौं हामी । देशमा चाहिने जनशक्ति एकातिर छ उत्पादन भने अर्को तिर भईरहेको छ । व्यवहारिक र सीप मूलक शिक्षा नै हामीले पढेनौ पनि । सो कार्यको शिलशिलाकै उपच हो आज पनि एसएलसी दिएर एक उर्जावान युवा आफ्नो जवानी र पसिना खाडी मुलुकमा गएर लिलामीमा राख्न बाध्य छ । राज्यको शिक्षा प्रणाली र यहाँको आवश्यकता पहिचान नगरी शिक्षा प्रणाली लागू गरि पाठ्यक्रम विकास गर्दा यस्तो परिस्थिती सृजना भएको हो ।
पछिल्ला बर्षहरुमा हाम्रो देशको शिक्षा प्रणाली र सीप मूलक शिक्षालाई वेवास्था गर्दा धेरै युवा विद्यार्थीहरु कक्षा १२ सक्नसाथ हातमा पासपोर्ट बोकेर विदेश अध्ययनका लागि कन्सल्टेन्सीहरु धाउन बाध्य भएका छन् । विदेश पढ्नका लागि बर्षेनी लाखौंको संख्यामा युवा जनशक्ति मात्र नभई खर्बौ रुपियाँ विदेशिरहेको पनि छ । अहिलेका विद्यार्थीहरुलाई के र कहाँ पढ्ने भन्ने प्रश्न गर्यो भने १२ सक्ने अनि अष्ट्रेलिया, क्यानडा, यूके, अमेरिका, जापाना जस्ता मुलुक जाने भन्ने उत्तर दिने गरेका छन् । यहाँ पढेर के गर्नु नि डिग्री हासिल गर्दा नि रोजगार नै पाहिदैन भन्ने जवाफ अधिकांश विद्यार्थीहरुको मुखबाट सुन्न पाहिन्छ । उनिहरुले त्यसो भन्नु भनेको उनिहरुका लागि नेपालमै रोजगार हुने व्यवहारिक सीपमुलक शिक्षा प्रदान गर्न राज्य चुक्नु नै हो भन्दा फरक पर्दैन ।
विद्यार्थीहरु विदेशिएपछि उत्तै हराउने गरेका छन् । जस कारण नेपालका धेरै घरहरु जेष्ठनागरिक मात्र रहने भएका छन् । फर्किहाले उमेर ढल्किएपछि नेपाल फर्कने गरेका छन् ।
शिक्षा देशको मेरुदण्ड हो कल्पना गरौ त एउटा मानिस मेरुदण्ड बिना कस्तो देखिएला उसले के काम गर्न सक्ला ? के हाम्रो शिक्षा प्रणाली पनि त्यस्तै हो त ? निजीकरणले थिलथिलो भएको यो क्षेत्र पढ्न पनि एउटा धनी बुबाको छोरा भएर जन्मनु पर्ने बाध्यात्मक अबस्था कसरी यो राज्यले सृजना गर्यो यतातिर ध्यान दिन जरुरी देखिन्छ। सर्वप्रथम हामीले नेपाल सुहाउँदो पाठ्यक्रमको विकास गर्नै सकेनौं । नेपाल देशको सम्भावना के के हुन र हाम्रो दिर्घकालिन योजना के हो यहा कस्ता जनशक्तिको उत्पादन गराउने ? भन्ने प्रश्नमाथि अहिलेसम्म छलफलको बिषय नबन्नु दुःखद छ । नेपालमा तीन चार बिषयको सम्भावना जहिले पनि रहन्छ ,त्यो हो कृषी, आतित्थता सत्कार, बन जँगल तथा जढिबुटी, पानीबाट उत्पादन गर्न सकिने विद्युत । यी बिषयहरु नेपालमा जहिले पनि सम्भावना रहेको क्षेत्र हो । यहाँ कृषी तथा बाली बिज्ञानको पढाइ त हुन्छ तर जागिर खानका निम्तिमात्र । पढेको सक्षम जनशक्ति उत्पादनमा जोडिनै मान्दैन । नेपालले उत्पादन गरेको दक्ष जनशक्ति कोरिया गयो भने महिनाको ३ लाखसम्म कमाउँछ तर नेपालमा त्यही कमाउन १ बर्ष नै दुःख गर्नुपर्छ । त्यती कमाउन आफै लागनी गर्नु पर्ने बाध्यता छ । लगानीको ग्यारेन्टी कसले गर्ने भन्ने प्रश्न फेरी अलग्गै छ ।
हाम्रो देशमा जताततै जडीबुटीको भण्डार नै छ । भारत लगायतका मुलुकमा कौडिका भरमा त्यसै बेचिरहेका छन् । त्यही जडिबुटीलाई प्रशोधन गरी आयुर्वेदिक औषधि बनाउने, उपचार गर्ने पद्धति सिकाउने शिक्षा दिने प्रबन्ध भने अनुसारले हालसम्म नेपालमा भएकै छैन ।
पर्यटकिय दृष्टिले हाम्रो देश धेरै नै धनी छ । तर राज्यले धेरै भन्दा धेरै विदेशी पर्यटक भित्र्याउन सकिरहेको छैन् । जति संख्यामा आईरहेका पर्यटकहरु छन् उनिहरुलाई सत्कार गर्ने होटल, होमस्टे भएपनि सोही अनुसारका दक्ष जनशक्ति बर्षेनी ठूलो संख्यामै अभाव नै अभाव छ । यस्ता जनशक्ति उत्पादन गर्नका लागि होटल म्यानेजमेन्ट पढाई हुने शिक्षालय संञ्चालनका लागि राज्यतह खासै सक्रिय भएर लागि परेको देखिँदैन ।
केही बर्षअघिबाट नेपाल सरकारको मातहतमा रहेको प्राविधिक शिक्षा तथा व्यबसायिक तालिम परिसद्ले नेपालमै रोजगारी सृजनागर्ने उद्धेश्यले आफ्नो संबन्धनमा नेपाल भरी सयौ शिक्षालयहरु सन्चालन गरिरहेको छ । बिषेश छात्राबृतिका प्याकेज सहित परिषद बिभिन्न कलेजहरु मार्फत आफ्ना कार्यक्रमहरु अगाडि बढाईरहेको छ । दलित, जेहेन्दार, पिछडावर्गका विद्यार्थीहरु बिषेश व्यवस्था नै गरेको छ ।
एसईई रिजल्ट हातमा लिएर बसेका विद्यार्थीहरुले अब यस्तो अवसरको सदुपयोग गर्न जरुरी छ । छात्राबृति र सहुलियत खर्चमा स्वदेशमै रोजगार मिल्ने बिषय र पढाई हुने शिक्षालय(कलेज) छान्न जरुरी छ । विदेशै जान परेपनि यस्ता सीपमुलक शिक्षा प्रदान गर्ने कजेज पढेमा त्यसले धेरै सजिलो बनाउनेमा दुईमत नै छैन् । त्यसकारण विद्यार्थी र अभिभावकले यी र यस्ता बिषयको खोजी गर्न जरुरी नै भईसकेको छ ।
त्यसो त पछिल्लो समय परिषद्ले आफ्ना कलेजहरुमार्फत दिईरहेको सीपमुलक शिक्षाप्रति विद्यार्थीहरुको आकर्षण क्रमश बढिरहेको पनि छ । सीपमुलक बिषय पढियो भने पढिसके पछि स्वरोजगार, वा रोजगार हुन सजिलो हुन्छ । सामान्य बिषय पढ्नु र प्राबिधिक शिक्षा पढनुमा आकाश जमिनको फरक छ । त्यसकारण एसइइ पास भएर जादै गर्दा आफ्नो भाग्य र भबिष्य कस्तो बनाउने जिम्मा तपाई भाइ बहिनिहरु कै हातमा छ । सीपमुलक शिक्षा लिई स्वरोजगार हुने सपना बोकेका विद्यार्थीहरुको सपना प्राबिधिक शिक्षा तथा व्यावसायिक तालिम परिषदले पुरा गराउन सक्छ । ३ बर्ष पछि स्वरोजगार तथा रोजगारीमा तपाईहरु जोडिन सक्नु हुन्छ। हाम्रो शिक्षा प्रणाली लम्बेतान प्रणाली भयो हामिलाइ डिग्री नगरी कुनै जागिर खानु हुदैन भन्ने सिकाइयो । अहिले प्रत्येक स्थानीय तहमा वडा प्राविधिक सब ओभरसियर ३ बर्षे डिप्लोमा ईन्जिनियरिङ पढेको विद्यार्थीले नै जागिर पाहिरहेका छन् । कृषी प्राविधिकका रुपमा पनि त्यस्तै ३ बर्षे बाली विज्ञान पढेका विद्यार्थीहरुले नै अवसर पाईरहेका छन् ।
अस्पतालमा ल्याब असिस्टेण्डमा कार्यरतहरुमा ३ बर्षे ल्याब डिप्लोमा पढेका विद्यार्थीहरु नै छन् । तारे होटलको म्यानेजर वा सुपरभाइजर ३ बर्षे हस्पिटालिटी एण्ड होटल म्यानेजमेन्ट पढेका विद्यार्थीहरुले नै अवसर पाईरहेका छन् । सीपमुलक शिक्षा लिनेहरुका लागि नेपालमै रोजगारीको क्षेत्र ब्यापक छ । प्राबिधिक पढ्नेको तलब सेवा सुबिधा पनि अन्य बिषय पढ्नेको भन्दा धेरै नै बढी छ । यत्तिसम्म कि आफ्नै वरिपरी जागिर छिटो पाइन्छ । यी यस्ता बिषयमा र क्षेत्रमा जनशक्तिको उत्पादन कम भएकोले प्रतिष्पर्धा पनि ज्यादै कम हुन्छ । जागिर नखाने मनसाय बनाउने विद्यार्थीहरुले ३ बर्षे पढाई सकेपछि आफै केही गर्छु भन्दा पनि सहजै गर्न सक्छन् । प्राविधिक शिक्षा लिने विद्यार्थीहरु विदेशीनु नै पर्देन । त्यसो भएपछि आफ्नै परिवारका सदस्यहरुसँग रमाउँदै आफ्नो देशमा पसिना बगाँउन पाउँछन् । ठूलो जनशक्ति विदेश पलायन हुन रोकिन्छ । त्यती मात्रै होइन, पढाईका नाममा ठूलो रकम विदेशीबाट पनि जोगिन्छ । त्यसकारण एसईईको रिजल्ट हातमा बोकेर बसेका विद्यार्थीहरुलाई बिषेश अनुरोध यो छ कि , बेलैमा प्राविधिक(सीप) मुलक शिक्षा रोजौं, स्वदेशमै रोजगार बनौ र देशको समृद्धिमा टेवा पुर्याउ ।
लेखकः इटहरीमा सञ्चालित नरबहादुर कर्माचार्य बहुप्राबीधिक शिक्षालयमा कार्यरत छन ।
