रुपन्देहीः केही वर्ष अघिसम्म बुटवलका किसानले आफ्नै ढंगले खेतीपाती गर्थे । खेतीपाती लगाउने समय, बीउ र मल आफ्नै तरिकाले प्रयोग गर्थे । किसानको घरदैलोमा कृषि प्राविधिकको पहुँच कमजोर थियो । प्राविधिक ज्ञानको कमीले धेरैको खेतीपाती निर्वाहमुखी थियो ।
कसैले उत्पादन गर्दा मल र बीउमा ध्यान दिएर उत्पादन गरिहाले बजारीकरणको समस्या थियो । अधिकतम प्रतिफल पाउने गरी बजारको पहुँचमा पुग्न धेरै किसानलाई कठिन थियो ।
अहिले किसानको अवस्था बदलिएको छ । किसानले खेती गर्ने समय, मल र बीउको प्रयोग गर्ने तरिका जानेका छन् । उत्पादन धेरै गर्ने र उत्पादन भएको वस्तुको धेरै प्रतिफल पाउने गरी बजार खोज्ने बानी विकास भएको छ ।
बुटवल उपमहानगरपालिकामा शुरु भएको पकेट खेती कार्यक्रमले किसानले उत्पादन र बजारीकरणसम्मको जानकारी पाउन सकेका हुन् । पकेट खेती कार्यक्रमले किसान उत्साहित भएका छन् । जमिनको खण्डीकरण र जमिन बाँझो राख्ने प्रवृत्तिले कृषियोग्य भूमि वर्षेनी घट्दै गइरहेको बेला कृषि उत्पादनलाई प्रतिफलमुखी बनाउन उपमहानगरपालिकाले पकेट क्षेत्र कार्यक्रम अघि बढाएको हो ।
बुटवल उपमहानगरपालिकामा १९ वटा वडा छन् । तीमध्ये साबिक सेमलार र मोतीपुर क्षेत्रमा पर्ने वडा नं १४ देखि १९ सम्मका वडालाई समेटेर कृषि पकेट क्षेत्र कार्यक्रम अघि बढाइएको हो । उपमहानगरले वडा नं १३ सम्म कौसी खेती योजनामार्फत करेसाबारीको व्यवस्थापन र सचेतना कार्यक्रम गर्दै घरको फोहर व्यवस्थापनलाई अघि बढाएको छ ।
दुई वर्ष अघिसम्म बुटवल–१४ मोतीगञ्जमा धान र तोरी खेतीपछि अधिकांश खेत बाँझै रहन्थे । त्यहाँ भैँसी चराइन्थ्यो । अहिले मोतीगञ्जका खेत कतै बाँझो देखिएका छैनन् । मकै खेतीले मोतीगञ्ज बदलिएको छ । मकै खेती अहिले यहाँका किसानको राम्रो आम्दानीको माध्यम बनेको छ ।
बुटवल उपमहानगरपालिका कृषि शाखाका अनुसार गत वर्ष १० बिघामा भएको मकै खेती अहिले ३० बिघामा विस्तार भयो । मोतीगञ्जका किसानले कम्तीमा चार कट्ठादेखि बढीमा साढे २ बिघा खेतमा मकै खेती गरे । मकै खेतीबाट राम्रो आम्दानी हुन थालेपछि अरूको जग्गा लिजमा लिएर खेती गर्नेहरू बढेका छन् ।
गत वर्ष मिलीजुली कृषक समूहमा आबद्ध १६ परिवारले शुरु गरेको मकै खेतीले राम्रो प्रतिफल दियो । मकै खेती राम्रो भएपछि किसान उत्साहित भए । किसान उत्साहित भएको देखेपछि बुटवल उपमहानगरपालिका कृषि विकास शाखाले प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजना अन्तर्गत मकै पकेट विकास कार्यक्रममा मोतिगञ्ज छनोट गरेको हो ।
‘पोहोर साल आफन्तहरू मिलेर १० बिघामा मकै खेती शुरु गरेका थियौँ, राम्रो भयो । त्यसपछि उपमहानगर र वडाले मकै पकेट क्षेत्र बनाएको छ’–समूहका अध्यक्ष हरिप्रसाद खनालले भने । खनालका भनाइमा, यहाँका अहिले ३२ घरपरिवारले मकै खेती गरेका छन् । जसमा ९ महिलासहित र ३२ जना आबद्ध छन् ।
स्थानीय मुरारी खनालले १० कट्ठामा गरेको मकै खेतीबाट १ लाख रुपैयाँ कमाउन सफल भए । यही जमिनमा खेती गर्दा ६० हजार बचाउन सकस भएको उनको भनाइ छ । ‘पकेट क्षेत्र कार्यक्रमले हामीलाई निकै फाइदा भयो’— मोतिगञ्ज मकै पकेट सञ्चालन समन्वय समितिका अध्यक्षसमेत रहेका खनालले भने।
पकेट क्षेत्रमा रामपुर ६, ८ र १० गरी ३ जातको हाइब्रिड र रामपुर कम्पोजिट नामको उन्नत जातको मकै लगाइएको थियो ।
यसपटक सबै किसानको उत्पादनले राम्रो बजार पायो । सकेसम्म पालैपालो फल्ने समय मिलाएर बाह्रै महिना उत्पादन बेच्न मिल्ने गरी फरक—फरक जातका मकै लगाउने किसानले योजना बनाएका छन् । उत्पादन वृद्धि भएसँगै विक्री हुन समस्या आउनसक्ने भएकाले बजारीकरणमा उपमहानगरले योजना बनाउनुपर्ने अध्यक्ष खनालको माग छ ।
‘अब उत्पादन गर्न सक्छौँ भन्ने आत्मबल बढेको छ । बजार सधैँ अहिलेजस्तै हुँदैन । बजारीकरणको काममा सहयोग हुनुपर्छ’– खनालले भने । खनालका अनुसार ३० बिघामा मकै खेती गर्दा वर्षेनि ५० लाख रुपैयाँको हाराहारीमा आम्दानी गर्न सकिन्छ ।
बुटवल उपमहानगरपालिका कृषि शाखा प्रमुख सन्तोष जिसीका अनुसार, मकै पकेट विकास कार्यक्रममा आबद्ध किसानलाई मल, बिउ, कृषि यन्त्रमा ५० प्रतिशत अनुदान दिने व्यवस्था छ । हरियो मकै विक्री नभएर बाँकी रहेको मकै सुकेपछि आटो पिठो बनाएर उपभोग गर्न र बेच्नका लागि आटो,पिठो बनाउने मेसिन किन्न पनि उपमहानगरपालिकाले अनुदान दिएको छ । किसानलाई नगद अनुदानभन्दा लागत अनुमान र उत्पादनमा आधारित अनुदानलाई उपमहानगरपालिकाले प्राथमिकतामा राखेको छ । बुटवल उपमहानगरपालिकाले मकै पकेट क्षेत्र कार्यक्रम अन्तर्गत ११ लाख २२ हजार रुपैयाँ अनुदान दिएर किसानलाई प्रोत्साहन गरेको थियो । प्राविधिक सहयोग नियमित हुँदा रोग किरा नियन्त्रण गर्न किसानलाई सजिलो भएको छ ।
यस वर्ष १३ कट्ठामा मकै खेती गरेका स्थानीय यादव पराजुलीले मकै खेती गर्दा बहु आयामिक फाइदा भएको बताउछन । ‘एकातिर बाँझो रहने खेतले उत्पादन र आम्दानी दिएको छ, अर्कोतर्फ मकै खेती हुँदा गाई भैँसीलाई घाँस र दाना हुन्छ, दुध उत्पादन बढ्छ,(उनले भने।
पराजुलीका भनाइमा देशभरि यसैगरी मकै खेती विस्तार गर्ने हो भने बाहिरबाट मकै किनेर ल्याउन पर्थेन, देशको पैसा बाहिर जान्थेन । मकै खेती विस्तार गर्दा पशुपालन र गोबर मलको उत्पादन बढ्न गई रासायनिक मलको आयात प्रतिस्थापन हुनसक्छ ।
उपमहानगरपालिकाको वडा नम्बर १४ देखि १९ सम्मका भू–भागमा केही व्यावसायिक रूपमा मकै खेती, तरकारी, मौरीपालन, केरा खेती, धानको बिउ उत्पादनका क्षेत्र छुट्टाएर पकेट क्षेत्रको निर्धारण गरिएको हो । सीमित क्षेत्रमा रहेको भूमिलाई उपयोग गर्दै बुटवल उपमहानगरले ‘कृषि पकेट’ क्षेत्र बनाएर अघि बढ्दा कृषि उत्पादन बढाउन बल पुगेको छ ।
कन्य च्याउको पकेट क्षेत्र निर्माणका लागि भिजन सहकारी संस्था बुटवल बेलबास र बुटवल अर्ग्यानिक तरकारी अर्ग्यानिक उत्पादक कृषक समूहले काम गरिरहेका छन् । सहकारी र समूहबाट उत्पादित च्याउको अहिले बजारीकरण भइरहेको छ ।
यसैगरी, तरकारी पकेट क्षेत्रमा काम गर्न बुटवल जैविक कृषि उपज सहकारीले काम गरेको छ । तरकारीको उत्पादन, प्रशोधन, भण्डारण र बजारीकरणको ग्यारेन्टी गरेर यो सहकारीले काम गरिरहेको छ ।
सहकारीका अध्यक्ष रामनाथ मालीका अनुसार उत्पादन र मागका आधारमा किसानले मल बिउ पाउने र यसबाट उत्पादन भएको कृषि उपज संस्थाले बजारीकरणको ग्यारेन्टी गरेको छ । ५ बिघामा सहकारीले तरकारी खेती गरेको छ । ‘उपमहानगरका सबै किसानबाट उत्पादन भएको तरकारी हामीले लिने गरेका छौँ, त्यसको मूल्य पहिले तय भएको हुन्छ, गाउँमै सङ्कलन गरेर मण्डीमा पुराएर बेच्ने गरिएको छ यसले किसानलाई सजिलो भएको छ’– उनले भने।
यस्तै, उन्नत जातको बिउ उत्पादन गर्ने गरी बुटवल उपमहानगरले सिम्रिक कृषि सहकारी संस्थालाई पकेट निर्माणका लागि जिम्मा दिएको छ । यो सहकारीमार्फत अहिले बुटवलमा आवश्यक गहुँ र धानको बीउमा आत्मनिर्भर बनेको छ ।
बीउ उत्पादन, भण्डारण, प्रशोधन र बजारीकरणको योजना बनाएर काम शुरु गरेको यो सहकारीमा वडा नं १७, १८ र १९ का ३ सय ७४ जना सदस्य आबद्ध रहेका छन् । अहिले वार्षिक ३ सय ५० मेट्रिक टन बीउ उत्पादन गरेको सहकारीका अध्यक्ष टोपनारायण घिमिरे बताउछन । ‘बुटवलमा आवश्यक बीउ सबै हामीले उत्पादन गर्नसकेका छौँ, ठूलो बीउ भण्डारणको खाँचो छ, दीर्घकालीन योजना बनाउन सरकारले ध्यान दिन दिनुपर्छ, सबै किसानको साथ छ’– उनले भने । यसैगरी, सामूहिक खेतीको योजना अगाडि बढाएको जागरूक कृषक समूहका अध्यक्ष दुर्गा घिमिरेको भनाइ छ । यसका अलवामा बुटवल उपमहानगरको वडा नम्बर १५ मा अवस्थित जागरूक बहुउद्देश्यीय कृषक समूह, वडा नम्बर १२ को सिद्धबाबा तरकारी उत्पादक कृषक समूह, वडा नम्बर १३ को उर्वरशील महिला कृषक समूहले तरकारी उत्पादन गरिरहेका छन् ।
बुटवल उपमहानगर वडा नम्बर १८, १५ र १४ मा केरा खेतीका लागि व्यावसायिक बगैँचा स्थापना गरिएको छ भने बुटवल १९, १२, १५ र १६ नम्बर वडामा व्यावसायिक मौरीपालन सुरु गरिएको छ ।
बुटवल उपमहानगर प्रमुख खेलराज पाण्डेले नगरमा व्यावसायिक कृषिका लागि जग्गा अभाव देखिन थालेपछि बचेखुचेको जग्गालाई उपयोग गरी अर्ग्यानिक उत्पादनमा जोड दिन थालिएको बताए । नगरप्रमुख पाण्डेले भने, ‘हामीले नगरमा जे–जति कृषिका लागि जग्गा छ, त्यसको उपयोग गरी अर्ग्यानिक उत्पादनमा जोड दिँदै आएका छौँ, खासगरी पकेट क्षेत्र बनाएर उत्पादनमा आधारित अनुदानमा ध्यान दिएका छौँ ।’
तीव्र सहरीकरणले भविष्यको चिन्ता
बुटवल उपमहानगरभित्र तीव्र शहरीकरण छ । कृषि उत्पादनमा लागेका किसानलाई शहरीकरण बढ्दै जाँदा कृषि भूमि खुम्चिँदै जाने भय छ । सरकारले यहाँका सबै वडालाई आवास क्षेत्र घोषणा गरेको छ । मोतीगञ्ज मकै पकेट सञ्चालन समितिका अध्यक्ष मुरारी खनालले सरकारको यो नीतिले किसानले दीर्घकालीन योजना बनाउन डराएको बताए।
बुटवल जैविक कृषि उपज सहकारीका अध्यक्ष रामनाथ माली पनि कृषि पकेट क्षेत्रमा आवास क्षेत्र पनि बनाइएपछि चुनौती थपिएको महसुस गरेका छन । त्यसैगरी, छाडा गाईबस्तुको व्यवस्थापन अर्को चुनौती छ । बुटवल—१९ पत्थरगञ्जका किसान काशिनाथ पाण्डेले १५ कट्ठामा लगाएको मकै रातभरमा छाडा गाईबस्तुले सखाप पारेपछि निरास भएको बताए । उनले सबैतिर प्लटिङ भएकाले अब कति समय खेती गर्ने भन्ने टुङ्गो नभएकाले ठूलो योजना बनाउन डर लागेको बताए। रासस
