समसामयिक नेपाली साहित्यको कविता विधाको शैली–शिल्पगत स्वरूपमा व्यापक परिवर्तन हुँदै आएको देखिन्छ । सञ्चारको तीव्र विकास सँगसँगै नेपाली काव्य सिर्जनाले प्रयोगशीलता र बिम्बारोपणमा पृथकता प्रदान गरिरहेको छ ।
प्रा. अभि सुवेदीको भनाइअनुसार कविता इन्भेन्सन हो । वर्तमान नेपाली कविता रचनामा नवीनतम् विषय र प्रसङ्ग आविष्कार भइरहेका छन् । समसामयिक नेपाली कविता लेखनको इतिहासमा निम्नवर्गीय पात्रलाई प्रमुख बनाएर कवि श्रवण मुकारुङले रचना गरेको ‘बिसे नगर्चीको बयान’ शीर्षक कविताले नयाँ तरङ्ग ल्याइदियो ।
त्यसपछि नेपाली भूसंस्कृतिमा लुकेर बसेका आदिम मिथकहरूको प्रयोग गर्दै कविता रचना हुन थाले । हरेक जाति, संस्कार, संस्कृति र परम्पराको मूल्यमान्यतालाई आत्मसात गर्नु कविता सिर्जनाको माध्यम बन्यो । कविता लेखनले यसरी व्यापकता अपनाइसके तापनि समालोचना तथा समीक्षात्मक बहसमा उही पुरानै सिद्धान्त र वादको फेरो समाएर काव्यशक्तिलाई चिनाउने काम जो भइरहेका छन् । यस्ता कार्यले निश्चय नै कविताको आविष्कारलाई पहिल्यउन सक्दैनन् भन्ने लागेर प्रस्तुत लेखमा समसामयिक काव्य प्रवृत्तिका आधारमा समतावादको सैद्धान्तिक मान्यता पहिल्याउने प्रयास गरिएको छ ।
विचारको शृङखलाद्वारा स्थापित मूल्य, मान्यतालाई सिद्धान्त भन्ने गरिन्छ । विश्वमा मानव अधिकारको उदयसँगै सबै मानिसको इच्छा, आकाङ्क्षा, चाहना, भावनाको कदर गरिनुपर्छ भन्ने मान्यतास्वरूप गाँस, बास, कपासको सुनिश्चितता गर्दै शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारीमा समान अवसर दिनुपर्ने अवधारणा अगाडि आएको हो । तर, यी अवधारणाले मानव अधिकारको उचित सम्मान हुन सकेन भन्दै अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै राज्यले सबै जातजाति, भाषाभाषी, लैङ्गिक, धार्मिक एवम् सांस्कृतिक आदि समुदायलाई समान हैसियतमा ल्याउन सकारात्मक विभेदको नीति ल्यउनुपर्ने अवधारणा आयो । यसरी मात्र पूर्ण मानव अधिकारको पालना हुन सक्छ भन्ने मान्यता अगाडि सारियो । अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकारको यही मान्यता अनुसार समतावादी सिद्धान्तको प्रतिपादन भएको देखिन्छ ।
‘समानता’ र ‘समता’ शब्दको अर्थ एकै हुन्छ भनी अहिलेसम्म बुझिँदै आएको पाइन्छ । समानता भनेको बराबरी हुनु हो र समता भनेको पनि बराबरी हुनु भन्ने अर्थ लागेजस्तो देखिन्छ । तर ‘समता’ शब्दको उत्पत्ति संस्कृतबाट आएको ‘सम’ विशेषण शब्दमा ‘ता’ प्रत्यय जोडिएर बनेको देखिन्छ । ‘सम’ को अर्थ हुन्छ बराबर; समान; सङ्गीतमा लय तथा तालको विश्राम हुने ठाउँ । त्यसै गरेर ‘ता’ प्रत्ययमात्र नभएर निपात पनि हो । कुनै पनि भनाइलाई जोड दिनुपर्दा ‘ता’ को प्रयोग गरिन्छ । यसरी हेर्दा समता शब्दले बराबरी हुनुपर्ने कुरामा जोड दिन्छ । होचो–अग्लो; सानो–ठूलो; अथवा धनी–गरीब नभई सबैको स्तर समान हैसियतमा हुनुपर्ने अर्थमा ‘समता’ शब्दको प्रयोजन हुनुपर्ने देखिन्छ ।
संस्कृत साहित्यका वामनले रीतिवादलाई स्पष्ट पार्ने क्रममा रीतिमा गुणको भूमिका प्रमुख हुन्छ भन्दै, समतालाई साहित्यको दस गुणमध्ये एक गुण मानेका छन् । उनको भनाइअनुसार शब्दगुणः आदिदेखि अन्तसम्म एउटै किसिमको रचना समता हो । अर्थगुण प्रक्रमभेद नभएर सुगमता हुनु समताको अर्थगत गुण हो । समतावादी साहित्य सिर्जनाले मानवीय मनोभावको जागृतिलाई सम्बोधन गर्दै सन्तोषप्रद अवस्थामा पु¥याइ आनन्दानुभूति प्रदान गर्दछ ।
हरेक मानिसले सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउनुपर्छ भन्ने मान्यताअनुसार मानव अधिकारको क्षेत्रमा समतावाद एउटा स्थापित अवधारणाको रूपमा स्थापित भइसकेको छ । सबै मानिसका चाहनाअनुसार सामाजिक मान्यता स्थापना हुनुपर्ने परिकल्पनामा समतावादको सैद्धान्तिक मान्यता स्थापित भएको हो । समतावादको दर्शनले यस्तो व्यवस्थाको समर्थन गर्दछ जुन व्यवस्थामा सम्पन्न र सामर्थवान् व्यक्तिका साथसाथ निर्बल, निर्धन र सीमान्तकृत व्यक्तिको पनि आत्मविकासको लागि उपयुक्त अवसर र अनुकूल परिस्थिति प्रदान गर्न सक्नुपर्दछ ।
समतावादले समाजमा रहेका सबै सदस्यका चाहना अनुरूप एउटै शृङ्खलाको आधारलाई मान्ने गर्दछ, तर उच्च वर्गका राप र चापमा निम्न वर्ग परिरहेकै हुन्छन् । यस्तो असमान जीवन भोगाइलाई समानता प्रदान गर्न सम्पन्नशाली मानिसलाई व्यक्तिगत उन्नति र सुख, सुविधा तथा समृद्धि प्राप्त गर्न पूर्ण रूपमा स्वतन्त्रता दिन सकिँदैन । बरु उनीहरूलाई मानवीय नैतिकता जागरित गरेर निम्नवर्गीय समुदायलाई सुविधा प्रदान गरी समृद्धि प्राप्त गर्न प्रेरित गरिनु पर्दछ भन्ने मान्यता हो समतावाद ।
वस्तुतः समतावादी दर्शनमा समानताका अनेक स्वरूप र समान व्यवहारका अनेक तरिका छन् । तर समतावादले माक्र्सवादी चिन्तनबाट नभई मानवतावादी सोच र विचारबाट सामाजिक एकरुपता कायम गर्न चाहन्छ । माक्र्सवादले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी विकासको कुरा गर्छ । समतावादले भावनात्मक सम्बन्ध विकासको स्थापना गर्ने कुरा गर्छ । यसर्थ समतावादले समाजमा स्वतन्त्रता र समानताको सामञ्जस्यता स्थापित गर्न चाहन्छ ।
जब मावन–मानवको बीचमा विभेद शुरु भयो तब अधिकारको उदय भयो । अधिकारको खोजी हुन थालेपछि मानिसमा कर्तव्यको पालना हुनुपर्ने मान्यताको विकास भयो । अधिकार र कर्तव्यले मात्र मानिसमा एकरूपता आउन नसकेपछि र सामाजिक समानताले मात्र मानवीय मनोभावनालाई सम्मान गर्न नसकेपछि समतावादी सिद्धान्तको विकास हुन पुग्यो ।
मानव समाजमा वर्गसमुदयको विकास भएसँगै लिङ्ग, जाति, भाषा, धर्म, संस्कार आदि सम्पूर्ण कुरामा मतभेद हुन थाले । यिनै मतभेदको अन्त्य गरी विश्वबन्धुत्वको भावना जागृत गर्न मानव अधिकारको स्थापना भयो । यही मानव अधिकारले मानवहितका लागि समानताको खाँचो औँल्यायो । ती समानताका लागि समतावादी चिन्तनलाई अगाडि सारियो ।
यसरी विकसित भएको समतावादले मानव जीवनको हरेक क्षेत्रमा फैलने अवसर पाउँदै छ । समतावादले लिङ्ग, जात, भाषा, धर्म आदि क्षेत्रमा बिस्तारै प्रभाव जमाउँदै आएको छ । लिङ्गको आधारमा कोही अवसरबाट वञ्चित हुनुहँुदैन, जातको आधारमा कोही पछि पर्नुहँुदैन, भाषाकै कारणले कोही पनि मौकाबाट चुक्नुहुँदैन र धर्मकै कारणले सेवा लिनबाट कोही वञ्चित हुनुहुँदैन भन्ने मान्यता समतावादमा रहेको पाइन्छ ।
सकारात्मक विभेदको नीतिले सबैलाई एकै स्तरमा ल्याउनुपर्ने समतावादको मान्यता रहेको छ । यस सिद्धान्तले आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक क्षेत्र सँगसँगै साहित्य लेखनको सिर्जनात्मक पाटोमा पनि प्रवेश गरिसकेको छ । जस्तो, समाजमा आफू हुनुको खोज गरी अस्तित्ववादी पहिचानवादी धाराबाट प्रेरित भई रचना भएका कविताहरू यसका उदाहरण हुन् ।
नारीवादमा कवि सीमा आभासको कविता सङ्ग्रह ‘म स्त्री अर्थात् आइमाई’; आदिवासी मिथकका धारमा राज माङ्लाकको कविता सङ्ग्रह ‘लिम्बुनी गाउँ’ आदिले आखिरमा समतावादको आधार स्तम्भ तयार पार्न मद्दत गरेको छ । यसपछि कवि मनु मञ्जिल को कविता सङग्रह ‘ल्याम्प–पोस्टबाट खसेको जून’मा भएको पहिलो कविता ‘गाउँले एक बालक सम्झेर’ शीर्षक कविताको शुरुवात यसरी भएको छः
‘म चाहन्छु–
भेटिँदा बालकसँगै भेटियोस् मुस्कान
भेटिँदा फूलसँगै भेटियोस् वसन्त’
यस पङ्क्तिमा प्राकृतिक स्वरूपमा विचलन नआओस् भन्ने कविको वैयक्तिक मनोभाव व्यक्त भएको छ । यसरी विचलन नआउने चाहना हुनु नै समतावादी चिन्तनबाट प्रेरित हुनु हो । सिद्धान्तलाई आत्मसात गरेर कविता रचना हुन सक्दैन तर कविताको जन्मसँगै सैद्धान्तिक प्रयोजनको उद्देश्य कवितामा निहित भएर आएको हुन्छ ।
कवि मनु मञ्जिलको यस कविताले समतावादी चेतलाई प्रवाहित गरेको छ । त्यसैगरी कवि बद्री भिखारीको कविता सङ्ग्रह समुद्र–साउतीले समतावादी काव्यचेतको मूल प्रवाहलाई आत्मसात गरेको छ । उनको यस सङ्ग्रहमा भएका धेरै कविता समतावादी मूल्य मान्यतामा रहेका छन् । यसरी काव्य रचनाको सैद्धान्तिक मान्यतालाई शिरोपर गर्दै रचना भएका प्रखर कविताले समतावादको मान्यतालाई स्वीकार गरिसकेको छ ।
मानव हितका विभिन्न क्षेत्रमा समाहित गरेर समतावादलाई परिभाषित गर्ने गरेको पाइन्छ । जस्तैः कल्याणमा समतावाद, न्यायमा समतावाद, वितरणमा समतावाद, सामथ्र्यमा समतावाद, शिक्षामा समतावाद, लिङ्गमा समतावाद, भाषामा समतावाद, संस्कृतिमा समतावाद, जातजातिमा समतावाद, धर्ममा समतावाद आदि ।
सामाजिक तथा राजनीतिक आधारले प्रमुख तीन आधारमा समतालाई विभाजन गरी हेर्न सकिन्छ । पहिलो कल्याणमा समतावादी सिद्धान्त, दोस्रो वितरणमा समतावादी सिद्धान्त र तेस्रो क्षमता वा सामथ्र्यमा समतावादी सिद्धान्त ।
‘कल्याण’ शब्द समतावादको सिद्धान्तमा मुख्य रूपमा उपयोगितावादीको विचारसँग जोडिएको छ । कल्याणलाई उपयोगिताको आधारमा हेर्ने गरेको पाइन्छ । मानिस स्वभावैले सुखी र दुःखी हुने गर्दछ । तर, धेरैजसो मानिसको स्वभाव जतिसुकै दुःख र पीडा भए पनि बाहिर देखाउन नचाहने प्रवृत्तिको हुन्छ र दुःख भोग्न जानेकाले मात्र सुखको उपयोग गर्न जानेको हुन्छ ।
यसर्थ हामीले कोही कसैको कल्याण गर्नु छ भने सुखमा मात्तिएकालाई होइन दुःखमा आत्तिएकालाई गर्नु पर्दछ ता कि उनीहरूले पनि सुखको राम्रो अनुभव गरून् । विशेष गरेर मानिस गाँस, बास र कपासको पछि लाग्छ र आत्मसम्मानमा बढी सन्तुष्ट हुन्छ । यो मानवीय प्रवृत्ति रहेकाले गर्दा नै मानिस समाजमा आफ्नो उपस्थिति भएको हेर्न रुचाउँछ । यसैको पक्षपोषणमा गरिएको साहित्य सिर्जना समतावादी रचना हो ।
वितरणको समतालाई योजना तथा नीतिको आधारमा हेर्न सकिन्छ । यदि हामीले कुनै पनि वस्तुलाई समान रूपले वितरण ग¥यौ भने सम्पन्न वर्गलाई ‘उब्रीमाथि थुप्री’ हुने र विपन्न वर्गलाई ‘खाई न पाई छालाको टोपी लाई’ हुने अवस्थाको सिर्जना हुन्छ । तसर्थ राज्यले समतावादको सैद्धान्तिक मान्यताको आधारमा रहेर सकारात्मक विभेदको नीतिमा योजना निर्माण र वितरण गरिनुपर्दछ ।
अब स्रष्टाहरूले राज्यलाई सोही मान्यतामा सजग गराउँदै साहित्य सिर्जना गर्नुपर्ने देखिन्छ । स्रष्टाहरू जहिल्यै सत्ताको विपक्षमा रहने हुँदा समतामूलक समाज निर्माणमा सर्जक लाग्नुपर्ने हुन्छ । नत्र फेरि पनि द्वन्द्व पैदा हुन्छ, विध्वंस शुरु हुन्छ ।
क्षमता वा सामथ्र्यको समतालाई व्यक्तिको प्रतिभा र उसको आन्तरिक अवस्थालाई आधार मानेर हेर्न सकिन्छ । हरेक व्यक्तिमा केही न केही क्षमता र प्रतिभा लुकेको हुन्छ । त्यो क्षमता र प्रतिभालाई कतिले उजागर गर्न सक्छन् भने कतिले सक्दैनन् । ती नसक्नेहरूलाई आफूभित्रको क्षमता र प्रतिभालाई उजागर गराउने वातावरण तयार गरिदिनुपर्छ ।
व्यक्तिको मनोभावनाअनुसार सामथ्र्यवान बनाई स्वतन्त्रता प्रदान गर्नुपर्छ । अनावश्यक भारी उसमा थोपर्नु हुँदैन र अपुग हुन पनि दिनुहँुदैन । मानिस जन्म र कर्मले सबै एकै नासका हुँदैनन् । तर, उनीहरूले मनोआकाङ्क्षा र भावनाअनुसार जीवन भोग्न पाउनुपर्दछ । कमजोरहरूलाई आत्मबल प्रदान गर्ने गरी मानव हितमा साहित्यको प्रयोजन हुनु पर्दछ । यस्ता साहित्यले समतामूलक समाज निर्माण गर्न सहयोग गर्दछ ।
समतावादले विशेष गरेर शोषित, पीडित तथा दमित मानव समुदायको प्रतिनिधित्व गर्दै आफ्नो क्षेत्र बिस्तार गर्दैछ । समतावादले लिङ्ग, जाति, धर्म, भाषा, आदि क्षेत्र समेटेको छ ।
१. लिङ्ग
लिङ्गको आधारमा कुनै पनि मानिसलाई विभेद गर्नु हुँदैन भन्ने मान्यता यस सिद्धान्तमा रहेको छ । समान अवसर र मौका पाएको खण्डमा सबै लिङ्गका मानिसले समान हैसियतमा रहेर काम गर्न सक्छन्, भन्ने मानयता समतावादको रहेको छ ।
२. जात
जातपातको आधारमा कसैलाई पनि भेदभाव गर्नुहुँदैन भन्ने मान्यता यस सिद्धान्तमा रहेको छ । संसारमा जुनसुकै नाममा गरिने भेदभावले मानिसलाई नै पछाडि धकेलिरहेको हुन्छ । तसर्थ संसारका जुनसुकै स्थान वा क्षेत्रमा बसोबास गर्ने हरेक जातजातिको विकास समान स्तरमा हुनुपर्छ ।
त्यसैले संसारमा विभिन्न कारणले पछाडि परेका र पारिएका आदिवासी, जनजाति, दलित तथा सीमान्तकृत समुदायलाई समान स्तरमा ल्याउनुपर्ने धारणा यस सिद्धान्तले अगाडि सारेको छ ।
३. धर्म
हरेक व्यक्तिमा धार्मिक आस्था हुन्छ र उनीहरूले चाहेको धर्म स्वतन्त्र ढङ्गले लिन पाउनुपर्छ भन्ने मान्यता यस सिद्धान्तमा रहेको छ । बहुधार्मिक मान्यता भएको यस विश्व समुदायमा आफ्नो प्रतिकूलको धर्म मान्न मान्छे बाध्य भएका उदाहरणहरू छन् । यस्तो अवस्थामा उसमा नैराश्यता पैदा भई ऊ निस्क्रिय झैं बन्न पुग्दछ । यसो हुनु भनेको मानवीय शक्तिको क्षति हुनु हो । समतावादले कुनै पनि कुराको क्षति हुनु हुँदैन भन्ने मान्यता राख्दछ ।
४. भाषा
मानव समुदायले प्रयोग गर्ने सबै भाषाहरूको संरक्षण र संवद्र्धन हुनुपर्छ भन्ने मान्यता यस सिद्धान्तमा रहेको छ । सबै भाषाको स्थायित्व र शीघ्र विकासमा भाषाको प्रयोगले तथा भाषाका माध्यमबाट रचना भएको साहित्यले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । साथै अभिव्यक्तिको माध्यम नै भाषा हो । त्यसो हुँदा सबै भाषाबाट साहित्य विकास हुनुपर्दछ । लोपोन्मुख भाषाहरूको खोज अनुसन्धान गरी लिपिबद्ध गरिनुपर्ने मान्यता समतावादको रहेको छ ।
समतावादले यतिका विषय र क्षेत्रलाई सम्बोधन गरेर पनि साहित्यिक बहसहरूमा समतावादको पाटोबाट सोधीखोजी नहुनु दुःखद पक्ष हो । समतावादी धारबाट नेपाली साहित्यलाई चिनाउने प्रयास गरिएन भने हाम्रो साहित्यमा भएको सामथ्र्य र क्षमतालाई उजागर गर्न सकिँदैन । समतावादको मर्म र भावनालाई आत्मसात गरी सुझबुझका साथ लागि परेर नयाँ चिराबाट नेपाली साहित्यलाई प्रष्ट्यउने चेष्टा गरियो भने नेपाली साहित्य समृद्ध हुन थाप सहयोग पुग्ने निश्चित छ । यो एक बहसको पाटो मात्र न
यदि साहित्यले समाजलाई जोड्नुपर्छ भन्ने मान्यतालाई आत्मसात गरिन्छ भने समाज रूपान्तरणसँगै सामाजिक अन्तर्घुलन गरी इन्द्रेणी रङको अस्तित्व कायम गर्ने समय आइसकेको छ । हामी यो समाजलाई खिचडी बनाउन चाहन्छौँ कि फरक–फरक स्वादको परिकार ? अब सबै सर्जक र समालोचक नवीनतम धारमा समाहित हुने हो कि ?
